BÖYÜK AZƏRBAYCAN ŞAİRİ MƏMMƏD ARAZIN YARADICILIĞI HAQQINDA QISA GİRİŞ SÖZÜ:
MƏMMƏD ARAZ XX ƏSR AZƏRBAYCAN ƏDƏBIYYATININ ƏN GÖRKƏMLI ƏDƏBI SIMALARINDAN BIRIDIR. ONUN QƏLBINDƏN SÜZÜLƏN POETIK GÖVHƏRLƏR BÜTÖV BIR ŞAIR ÖMRÜNÜN MÜXTƏLIF DÖVRLƏRINI ƏHATƏ EDƏN ŞEIRLƏRDIR KI, BU GÜN BÜTÜN OXUCULAR HƏMIN POETIK FIKIRLƏRIN MƏFTUNUDURLAR.

Hər bir vətəndaşı Vətənin kiçik bir daşı sayan şairin qələmə aldığı əksər misralarda Böyük bir vətəndaş ürəyi, sönməz fədakarlıq və ürfani düşüncələr çırpınır. Yüksək poetik ilhamla yazdığı həmin şeirlərdə ölməz şair Azərbaycan təbiətinin əsrarəngiz gözəlliklərini məharətlə canlandıra bilmişdir:



Azərbaycan - qayalarda bitən bir çiçək,

Azərbaycan - çiçəklərin içində qaya!

Mənim könlüm bu dünyanı vəsf eləyərək,

Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya.



Azərbaycan! Qayəsi nur, mayəsi nur ki,

Hər daşından alov dilli ox ola bilər.

Azərbaycan deyiləndə ayağa dur ki,

Füzulinin ürəyinə toxuna bilər.



Sənətdə ustadlıq zirvəsini fəth etmək hər qələm sahibinə nəsib olmur. Torpağına, millətinə, dilinə, mədəniyyətinə və ölməz poeziyasına dərin bağlılıq Məmməd Arazı sənət dünyasının şahlıq taxtına aparıb çıxara bilmişdir. Həmin zirvədən Azərbaycan dünyasını seyr edən şair yazır ki:



Çaylar Bethovenə, Üzeyir bəyə,

Dağlar babalara vüqar veribdi,

Simfoniya veribdi, Qatar veribdi.



Cəmiyyəin ağrilarını duymaq, Vətəndaşlıq qayəsi, şimallı-cənublu Azərbaycan torpaqlarının dərdini daşımaq, Bütöv Azərbaycan hayqırtısı-Məmməd Araz poeziyasının əsas gücü və qüdrəti bundadır! Bu fikirlərin sübutu onun "Məndən ötdü" rədifli şeirində daha aydın görünür:



Səndən ötən mənə dəydi,

Məndən ötən sənə dəydi.

Məndən, səndən ötən zərbə,

Vətən, vətən sənə dəydi...



Şəhid - ölümü ilə, ŞAİR ağrısı və poetik fikirləri ilə yaddaşlara qaynayıb-qarışır. Yaddaşın ömrü isə vicdana və haqqa xidmətin qədərindən, bir də qədir-qiymətə, qeyrətə çevrilən anların cəmindən yaranır. Neçə əsrlərdir ki, İsa da və Məhəmməd Əleyhissəlam da, Qorqud da və Şekspir də bir haqqın, bir də yaddaşın dərgahında yaşayır. Onlar bütövlükdə tükənməz bir Ürfan ocağıdırlar. Bəli, ürfan sahibləri hər zaman torpağa bağlı yüksək siqlətli zəngin şəxsiyyət olurlar .

Məmməd Araz "Duman ömrü" şeirində yazır:



Ölüm istəyirəm. Qəfil bir ölüm,

Bir kibrit ölümü, barıt ölümü.

Bir anda bir ovuc dumana dönüm,

İstədiyim səmtə tutum üzümü.



Görüm, hər qonanda dağlar qaşına,

O dağdan, o çəndən necə yazmışam?!

Görüm, hər enəndə bulaq başına,

Çiçəkdən, çəməndən necə yazmışam?!



Görüm dumanlara qoşula bilmək,

Ayrılıb didərgin olmaq, necədir?!

İstəksiz dərədən daşına bilmək,

İstəksiz dərəyə dolmaq necədir?!

Görüm, bir necədir yerlərə hopub,

Vətən torpağının şehinə dönmək.

Kiçik bir qayanın döşündən qopub,

Böyük bir dünyanın mehinə dönmək



Görüm, hər tutanda kəndi, şəhəri,

Fatehlər bu dəmdə nə görüb axı?

Nənəmin Allahı min ildən bəri,

Nənəmin yurduna nə verib axı?



Məmməd Araz son dərəcə həssas qəlbli, geniş düşüncəli və öz zamanını qabaqlaya bilən böyük bir məfkurə sahibi idi. 

Tarix bəşəriyyətin yaddaşı olduğu kimi, əsl, həqiqi, Böyük Poeziya da ümumbəşəri yaddaşdır. Xalq şairi Məmməd Arazın yaradıcılığı da düşüncədə, məfkurədə, əxlaqda və qeyrətdə belə yaddaşın şeirdə ifadəsidir. İNSAN adlı varlığın qəlbində insaf ölçüsünü, rəhm diləyini əsas amil sayan Böyük ustad yazır ki:



Ya Rəbbim! Arabir düş yanımıza,

Arabir ölçü qoy vicdanımıza,

Harda dinimiz var, imanımız yox,

İmana gəlməyə gümanımız yox!

Gəlsən tufanla gəl, tufanla qayıt,

Bu yeri, bu yurdu sahmanla, qayıt!

Ya Rəbbim! Mən Sənə olanı dedim,

Yadımda azacıq qalanı dedim.

Bizə qalmayacaq, nə bizə qalsa,

Dağ-dağa qovuşsa, düz-düzə qalsa.

Qalan dərdimizi yükləsək əgər,

Kəl olsa, nər olsa qəddi əyilər!



Məmməd Arazın poetikası Azərbaycan poeziyasının təkamülündə yeni mənəvi iqlimin və tarixi mərhələnin, hava və qan dəyişmənin bir növ əbədi simfoniyasına döndü. Həmin poetikada şair bir ənənənin yox, min illik əxlaq, fəlsəfə, hünər və poeziya irsinin varisi kimi çıxış edirdi: insan, təbiət, tarix, tale-bir qovşaqda cərəyan edib kəsişirdi:



Bir taleyin əllərində cütlənmiş zərik,

Yüz il qoşa atılsaq da qoşa düşmərik.

Bir zərrənin işığına milyonlar şərik,

Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kəsin!



Çevrəsindən çıxsa əgər sevda fırfıran,

Bir ümidin ətəyindən tutub da fırlan,

Eşidirsən, pıçıldayır yıxılan, duran,

Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kəsin!



Bu get-gəllər bazarına dəvədi dünya!

Bu ömür-gün naxışına həvədi dünya!

Əbədiyə qəhqəh çəkir əbədi dünya!

Dünya sənin, dünya mənim, dünya heç kəsin!



"Gəlimli-gedimli dünya, son ucu ölümlü dünya!" Bu kəlamı və ovqatı Qorquddan sonra bu qədər tutarlı şəkildə ifadə edən uğurlu bədii misralara yalnız Məmməd Araz poeziyasında rast gəlmək mümkün olur.

Məmməd Arazın cənublu-şimallı Azərbaycan poeziyasının XX əsrdə ən böyük nəhəngi sayılan Məhəmmədhüseyn Şəhriyarla uzun müddət yazışmaları olmuşdur. M.P.Vaqifin Azərbaycanda anadan olmasının 250 illiyi qeyd edilən günlərdə ustad Şəhriyarı da Bakıya dəvət edirlər. 

Lakin o zamankı şahlıq üsul-idarəsi Azərbaycanın işığını, böyük nailiyyətini görməyi Şəhriyara yasaq etdi. Şəhriyar həmin yubiley bayramına gələ bilmədi. Bu hadisəni Məmməd Araz "Şəhriyar gəlmədi" şeirində nəzmə gətirdi:



Baxışlar asıldı təyyarələrdən,

Ümidlər yollara sərili qaldı.

Bu ağır xəbərdən, bu nəs xəbərdən,

Güllər güllüklərdə dərili qaldı,

Şəhriyar gəlmədi...



Məmməd Araz elə nəhəng bir planetdir ki, onun günəşinin işığı başqa kəhkəşanları da nura qərq edir. O, anadan dünyaya gələndə eləcə şair kimi gəlmişdir. Şeir Araz siqlətində sərhəddi görünməyən dərya, sonu bilinməyən ucsuz-bucaqsız bir kainatdır. Fəqət həmin kainat astral sapla şairlərin qəlbinə nəql olunur. Çünki ilham kainatın çox dərinliklərindən, ərşi-əladan gəlir. Məhz elə ona görə də deyirlər ki, peyğəmbərlərdən sonra Allaha ən yaxın olanlar şairlərdir. O şairlər ki, heç zaman haqqı nahaqqın qarşısında endirməzlər, o şairlər ki, yaltaqlıqdan, yalan və iftiradan uzaqda qalarlar. Əsl şair kamil insan olmalı, cəmiyyətin dili, millətinin dilmancı və torpaqlarının fədaisi olmalıdır.

Məmməd Araz yazır:



Şair cəmiyyətin dili, dilmacı,

Şair bir planet siqlətindədir.

Onun baxışının qəzəb qırmacı,

Dağlar parçalamaq qüdrətindədir!



Neyləmək olar ki, bu gəlimli-gedimli dünyadan bir gün şeirsevərlərin ən sevimli şairi olan Ulu Məmməd Araz da köçdü. Fəqət o, bu həyatla vidalaşmazdan əvvəl ulu dağlarla vidalaşdı:



Bəlkə bu yerlərə bir də gəlmədim,

Duman salamat qal, dağ salamat qal!

Dalımca su səpir yoxsa buludlar,

Leysan salamat qal, yağ, salamat qal!



Qıy vuran qartallar yox oldu çəndə,

Nərgizlər saraldı şehli çəməndə,

Ey qaragöz pəri, dalımca sən də,

Boylan, salamat qal, bax, salamat qal!



Gəldim, qarşıladı güllər-çiçəklər,

Gedirəm, əl edir göy biçənəklər,

Nidamı çaylara dedi küləklər,

Bulan, salamat qal, ax-salamat qal !



Dağların pələngi, şiri də sənsən,

Şairi də sənsən, şeiri də sənsən,

Varı, bərəkəti, xeyri də sənsən,

Çoban, salamat qal, sağ-salamat qal!



Bəli, Ustad Məmməd Arazın Ulu dağları özünün yazdığı kimi, sağ-salamat qalsa da, fəqət düşmən tapdağında bu gün xiffət çəkir. O, Ulu dağlar Cavanşir hünərli, Koroğlu biləkli igidlərin həsrətindədir . Məmməd Arazın ruhu o zaman şad olacaq ki, zirvəsi dumanlı ulu dağları öz şairlərimiz dolaşıb onları vəsfə gətirəcək, dağlardan cuna kimi süzülən şəlalələrin şırıltısı ruha qanad verəcək və qəm-kədər o dağlardan həmişəlik yox olacaq! Ulu Məmməd Araz bax, o zaman rahat uyuyacaq!



ƏŞRƏF HÜSEYNLİ

Moskva şəhəri, 

16.11.2013-cü il