MÜASİR ƏDƏBİYYAT- QÜRBƏTDƏ YAŞASA DA... (“Bizdən uzar, bizə yaxın doğmalar” silsiləsindən)
Bu dünyada üzünü heç görmədiyim, ya da az gördüyüm, amma rəğbət bəslədiyim sənətçilər az deyil. Onlardan biri də şair Sultan Mərzilidir. 1948-ci ildə Qarabağın Çöplü göl yaylağında, bir kolxozçu ailəsində dünyaya gələn Sultan İsgəndər oğlu Məmmədov (Sultan Mərzili) ixtisasına görə fizikdir, ADU-nu bitirib, beş il orta məktəblərdə müəllim işləyib, 1978-ci ildən isə Moskvada yaşayır.
Özünün yazdığına görə “peşəsi şairlik, sənəti müəllimlikdir, amma tamam başqa bir sahədə, inşaatda çalışır.
Bunun müəllimliyə ziyanı dəysə də şairliyiə heç bir qoxusu yoxdur.
Onun şeirlərini Azərbaycanda nəşr olunan müxtəlif qəzet və jurnallarda oxumuşam. Həmişə imzasını izləmişəm və bu da onunla bağlıdır ki, Sultan Mərzili istedadlı şairdir. Əslində ŞAİR dediyimiz şəxs elə istedadlı olmalıdır və Sultan Mərzilinin “Bir addımlıq ömür” kitabındakı şeirləri də bunu sübut edir. Həmin kitaba yazdığı ön sözdə Sultan Mərtzili deyir ki: “Həyatımın mənalı hesab etdiyim hissələrini, hisslərimin, düşüncələrimin bir qismini şeirlərə, misralara çevirmək istəmişəm, buna nə qədər nail ola bilməyimi Siz bilərsiniz. Dünya ədəbiyyatına nəhənglər bəxş etmiş Azərbaycan ədəbiyyatında söz demək, yer tutmaq çox çətin və şərəfli bir işdir.”
İndi biz də Sultan Mərzilinin şeirləri barədə bəzi mülahizələrimizi bildirək.
O, ədəbiyyata keçən əsrin 70-ci illərində (konkret desək, 1971-ci ildə ilk mətbu şeiri işıq üzü görüb, amma altmışıncı illərdə yazdığı, amma çap etdirmədiyi xeyli şeirləri var) gəlib. O illərdə poeziyada “altmışıncılar” ədəbi nəslinin artıq etiraf olunduğu illər idi. Onlar ədəbiyyata yeni və orijinal səslər gətirdilər. Sultan Mərzili və onun həmyaşıdları isə hələ cavan idilər, bir nəsil kimi hələ formalaşmamışdılar. Ancaq “altmışıncıların” yazıları ilə bağlı mübahisələr “yetmişincilərin” yolunda təkrar olunmadı. Mübahisələr, “polemik döyüşlər”, ədəbi intriqalar arxada qalmışdı və indi lazım idi öz poetik istedadını sübut eləsin.
Şeir bütün zamanlarda ürəkdən yol alıb ürəklərə doğru getməlidir. Azyaşlı uşaqdan tutmuş qocaman insana kimi – hamı şeirin cazibəsini duymalıdır. Bütün kainat - sənin gördüklərin və görmədiklərin şeirlərələ doludur. Şair o yazılmamış şeirləri cilalayır və əsl şeiriə çevirir. Şeirin mənbəyi də həyatdır, həyatdakı gözəlliklərdir. V.Q. Belinsiki yazırdı ki: “Şair olmaq indi o deyil ki quş kimi melodik səslər çıxarıb civildəyəsən, şair olmaq - poetik obrazlarla düşünmək deməkdir. Şair olmaq üçün özünü göstərmək kimi xırda arzudan, baş alıb gedən fantaziyanın boş və mənasız xəyallardan, gözə soxulan hisslərdən, bəzək-düzəkli kədərdən heç nə çıxmaz: bunun üçün müasir həyatın məsələlərini dərindən duymaq, onlara güclü ürək yanğıdsı ilə yanaşmağı bacarmaq lazımdır. Hansı poeziyanın ki, kökləri müasir həyatda deyildir, hansı poeziya ki, həyata işıq saçmır, onu izah etmir, - bekarçılıq əlamətidir, zərərsiz də olsa, havayı vaxt keçirməkdir, gəlin-gəlin və çöp-çöp oynamaqdır, avaraçılıqdır...”
Sultan Mərzilinin ilk şeirlərindən tutmuş əksər poetik nümunələrində məhz həyatın nəfəsi duyulmuşdur. Elə ilk şeirlərindən bunu duydurmaq istəyib:
Sultanın xəyalı göyə uçsa da,
Buludlarda qəlbi qanad açsa da,
Qocalsa da, bu dünyadan köçsə də,
Ruhu yenə Vətəninə bağlıdır.
(1965)
Hər ürək bir insan ömrünə süvar,
Uzaq uldyuzlarla dura tən gərək.
Dərdini hər kəsə deməyə nə var,
Hər kəsin dərdini biləsən gərək!
(1971)
Bir insan deməkdir hər məzar daşı,
Susur qara torpaq oyuq-oyuqdur.
Od olsa neyləsin isti göz yaşı,
Onsuz da torpağın üzü soyuqdur!
(1971)
Beləcə... illər keçir və Sultan Mərzilinin həm həyatında, həm də yaradıcılığında inkişaf və irəliləyiş baş verir. Moskva mühiti onda istər-istəməz qəribçilik hissləri doğurur, o uzaq bir diyarda yaşasa da, ruhən, qəlbən, Azərbaycandan ayrılmır. Yazdığı şeirlərində özgə məkanın yox, doğulub boya-başa çatdığı Qarabağ torpağının, onun gözəl guşəsi Ağdamın, kəndi Mərzilinin gözəlliklərini təsvir edir:
Bilmirdim,
Uzaqlardan bu qədər
Çəkəcəkdir məni
Kəndimizin torpaqları, çinarları,
Çinarların yarpaqlarını səsi.
Bilmirdim, hansını sevərəm
Gözəl-göyçək qızların.
Bu qədər uzaqlarda
Açılmaqdan ötrü göynədəcək
Ürəyimi sözlər.
Bilmirdim,
əzizdir bu qədər,
Qaraltısına qurban olduğum,
Dağlar, dərələr, düzlər,
Bilmirdim!
Uzaq bir diyarda yaşamasına baxmayaraq, Sultan Mərzilinin şeirlərində bizim müasir poeziyamızın tematikası öz əksini tapır. Yəni bizim şairlər hansı mövzuda qələm çalıblarsa, S.Mərzili də eyniyən... Məkan dəyişməsi ona heç birr təsir etməyib. Uzaqda yaşamaqla da Azərbaycan poeziyasının izinə qoşulmaq olar. Və uzaqda da: “ Ayağımız burda, qəlbimiz orda, ikili bir ömür yaşarıq belə. Bir ömrə sığmayan bu intizarla, Qaynayarıq belə, daşarıq belə. Bir ovuc kəkotu, əvəlik ilən, Dəlisov dağların qoxusu gələr. Ömür-gündən gedən, qopan il ilən Yad torpqda yatmaq qorxusu gələr. Səpilib yollra gəncliyin izi, İlbəil yaşlaşıb sinnlənmişik. Həsrət parçalayıb ürəyimizi, Gülöyşə nar kimi dənələnmişik.”
Sultan Mərzilinin “Qarabağ harayı”, “Qarabağ atı” və s. bu qəbildən olan şeirlərində isə əsas obraz Qarabağdır. Təbii ki, Qarabağda doğulmayan bir şair də Qarabağa gözəl bir şeir həsr edə bilər, amma Qarabağda doğulan şairin şeirində Qarabağ tamam başqa ahəngdə, başqa cazibədə görünər. Burda oğul-ana sevgisi yada düşür. Amma indi o sevginin üzün qara bir kölgə alıb. Daha Cıdır düzündə Qarabağ atları kişnəmir.
Səni mən arayım, mən soraqlayım,
Qarabağ köhləni, Qarabağ atı.
Gətir yalmanına qara bağlayım,
Ay qara şikəstəm, qara bayatım!
Qara buludlar var göyün üzündə,
Günəşlə yarışan oğullar gərək.
Gəl qoşa atılaq cıdır düzündən,
Bəlkə qismət oldu Şuşanı görək...
Qarqarçay quruyub, Tərtər sozalıb,
Hönkürə-hönkürə Həkəri qalıb.
Heyif bu torpaqdan, qeyrət azalıb,
Bəyləri qırılıb, nökəri qalıb...
Kəhər yalmanının qəhər dalğası
Keçsin torpağımın, daşımın üstən.
Dəli kişnərtinin səsi, sədası,
Yansın şimşək kimi başımın üstə.
Sultan Mərzilini bir şair kimi səciyyələndirən iki cəhəti nəzərə çarpdırmaq istəyirəm. Birincisi: onun şeirlərində “fəlsəfəçilik” mərəzinə rast gəlmirik. Fikir naminə şeirə yamağı planlaşdırmır. Amma şeirlərində fikir də var, bu fikrin misra-misra, bənd-bənd dolğunlaşması da. Təbii ki, nə yazmaq, nə demək şeirdə necə yazmaqla vəhədət təşkil etməlidir. Bu hansı mövzuda yazılmasından asılı olmayaraq hər bir şeirin mahiyyətini təşkil edir. İkincisi: Sultan Mərzilini təbiətdən, onun gözəllliklərindən yazdığına görə “təbiət şairi”, Vətəndən, Qarabağdan yazdığna görə “vətənpərvər şair”, insan sevgisindən, bu sevginin əzablarıandan və sevincindən yazdığına görə “məhəbbət şairi”, həyatın, gerçəkliyin hadisə olaylarını qələmə almasına görə “ictimayi şair” adlandırmaq doğru olmazdı. Amma o bu mövzuların hər birində uğurlu şeirləri ilə diqqəti cəlb edir. Budur, bir sevgi şeirindən misal gətirək:
Ah nə qədər sevmək olar, ilahi,
Göz qaralar, söz tükənər, dil yanar.
Ümman yumaz bir sevgilik günahı,
Gün saralar, ay qovrular, il yanar.
Dasytan olar, dildən-dilə süzülər,
Çəmən olar güldən-gülə sozalar.
Xəzan gələr, əhdi peyman pozular,
Ayaq donar, addım sınar, yol yanar.
Yollar varaq, qəddim dönər qələmə,
Ayrılığım sığmaz külli aləmə,
Yazıq canım, yetsəm dönər Kərəmə,
Könül yanar, ürək yanar, kül yanar!
S.Mərzilinin sevgi şeirləri barədə qısaca, lap qısaca bunu deyə bilərəm ki, bu şeirlər yaşanılan hisslərin, duyğuların təzahürüdür. Sevgi şeirlərində yalanla səmimiyyəti bir-birindən tez seçmək olur. S.Mərzili sevgidə yalan danışmır, ona görə də hisslərini xırdalamır, sevgiyə ömrün mənası, yaşamağın gözəllik düsturu kimi baxır. Əlbəttə, bütün həqiqi sevənlərin içində kədər, qəm, qüssə və bunların sonu kimi ayrılıq mütləqdir. Amma, eşq olsun o ayrılığa ki, sənə sevməyi öyrədir. Sevmək yaşamaq deməkdir! “Sənsiz könlüm tutmaz aram, Yollarına hey baxaram, Çox gözlətəmə ey baharım, Gəl görsün dağlarım səni! Ötər günlərim buz kimi, Gözlərim uyqusuz kimi. Göydən düşsən, ulduz kimi, Qəlbimdə saxlaram səni!” Bu şeir gördüyünüz kimi, doğma heca vəznindədir və burada onu qeyd etməyi vacb bilirəm ki, Sultan Mərzilinin bir şair kimi sərbəst, hətta əruza meyl etməsinə baxmayaraq yolu xalq şeirinə doğru uzanır... O, heca şeiri ərazisinin sakinidir - desək, yanılmarıq.
İnsan və Təbiət vəhdəti S.Mərzilinin də şeirlərində əsas motivlərdən biridir. Deyim ki, Sultanın təbiətə sevgisi də elə Qarabağa sevgisindən başlayır. Onun ilin fəsilləri, dağlar, dərələr, çiçəklər, ağaclar haqqında yazdığı şeirlərin mənbəyi Qarabağın bənzərsiz təbiətidir. Amma bu şeirlərdə təbiətlə insan qoşalaşır, təbiət insanın insan da təbiətin əsəridir. “Əlimə toxunar titrək əllərin, Görərsən qar deyil, əriyən mənəm”- “Qış duyğuları” adlanan bu şeirdə insan sevgisinin hərarətini bəyan edir. “Hər gün gedən günəş, qayıdan uılduz, Səndən öz aparır, soraq gətirir” – bu da həmin sevginin tükənmədiyini vurğulayan misralar. “Çaylar da gümüşü bir nəğmə olmuş, Dərələr boyunca çağlayır pəsdən. Cığırlar dağları gəzib yorulmuş, yatır bulaqların gözünün üstə. Dağların üzündə duman rübəndi, Gözləri şeh dolu güllər, çiçəklər. Qayalar elə bil bir himə bənddir, hayıasan, arxanca yürüşəcəklər.” - bu da sözlə yaradılan çay, dağ, dərə, cığır, bulaq, duman, qaya rəsmləri.
Sultan Mərzilinin şeirləri barədə söhbətin sonuna çatdım, - demirəm. Olsun ki, görüşlərimiz olacaq onun şeirləriylə. Amma burda şairin (mən onu poetik təbiətinə görə romantik duyğulu şair hesab edirəm –V.Y.) öz sözlərini xatırlayıram: “Bir yay gecəsi başını qaldırıb göylərə bax, o parlaq ulduzların sayı-hesabı var, poeziaya ulduzlarının, xüsusən Azərbaycan şairlərinin hələ neçə-neçə adı bilinməyənlərinin sayı-hesbı yoxdur!... Yaşı bilinməyən söz sənəti! Sözlə doğulan insan...”
Moskvada, qürbətdə yaşayan Sultan Mərzili də “SÖZLƏ DOĞULAN BİR İNSANDIR!”
VAQİF YUSİFLİ,
fiologiya üzrə elmlər doktoru.
- Yorum yapmak için giriş yapın