Əziz gələm dostumuz Əliş Əvəzin Moskvadakı “Karpov” nəşriyyatında çapdan çıxmış şeirlər kitabı belə adlanır. Gözəl Azərbaycanımıza əsrarənglik, əlvanlıq və füsünkarlıq gətirən Tərtər çayı Əliş Əvəzi öz axarlığı, lacivərd gözəlliyi ilə hələ uşaq yaşlarından məftun etmiş, böyüyüb yaşa dolduqca onun həssas qəlbini poetik duyğularla cilalamiş və ona kükrək ilham bəxş etmişdir. Məhz həmin yaşarı ilham Əliş Əvəzə kəsərli qələm vermiş, onu çağdaş Azərbaycan poeziyasına töhfə etmişdir. Mənə belə gəlir ki, elə həmin duyğuların nəticəsi olaraq Əliş Əvəz özünün şeirlər toplusunu haqlı olaraq “Ana Tərtər” adlandırmışdır.

Kitaba daxil edilmiş şeirlərdə şairin valideynlərinə məhəbbəti, müəllimlərinə istək və duyğuları, dostluğa, onu əhatə tdən ictimai-siyasi mühitə münasibəti, vətən və torpaqla bağlı həsrət və sevgisi, həyata, dünyaya, insanlara, zəmanəyə baxışları əks olunmuşdur.

Əliş Əvəz 1956-ci ildə Azərbaycanın dilbər guşələrindən biri olan Bərdə rayonunda dünyaya göz açmış, 1979 – 1985-ci illərdə Azərbaycan və Moskva Dövlət Universitetlərinin jurnalistika fakültələrində əyani təhsil almışdır. Ali təhsilini tamamladıqdan sonra həvəslə Azərbaycana qayıdan Əliş Əvəz, təəssüflər olsun ki, kobud, ikisimalı bürokratlarla üzləşməli olur və beləliklə ixtisasına uyğun işlə təmin olunmadığından Rusiyaya – qürbətə üz tutur. Özünün bir şeirində dediyi kimi, həmin vaxtlar XX əsrin sonlarına və XXİ əsrin əvvəllərinə düşür:

İki dövrün
ayrıcında yaşadım.
Birincidə -
danışan dilim lal idi,
İkincidə -
eşidən qulaqlar kar idi.

Vətəndə məmurlarin rüşvətlə itilənmiş buynuzlarına tuş gələn cavan jurnalist onların yaratdıqları dəmir-beton divarların məsamələrindən yaradıcı həyata keçə bilmədiyindən iki il sərgərdan dolaşır. Əliş Əvəz həmin duyğüları qəlbində həssaslıqla yaşadaraq 2002-ci ildə “Beryozka” bağ evində dincələrkən “Buynuzlanmaq dərdi” adlı bir şeir qələmə almış, kövrək və çox təsirli poetik nümunə yaratmışdır:

Heyvanın buynuzu ağrısız imiş,
Nadanın buynuzu zəhərli oxdu.
Adam buynuzundaan saxlasın Allah,
Heyvan buynuzunun qorxusu yoxdu.

Həmin şeir qələmə alınarkən Əliş Əvəz artıq on beş ilə yaxın idi ki, Moskva kimi azman bir şəhərdə yaşayır və yaradırdı. Lakin buna baxmayaraq gəncliyində üz-üzə dayandığı idbar simalar, iti buynuzlar, ögey münasibətlər onun hafizəsindən getmirdi. Həmin illərin xatirələrini və anası Suğra xanımın nigarançılığını o, 1986-cı ildə qələmə aldığı “Anama məktub” şeirində yüksək bədii deyimlərlə vermişdir:

Qurban olum, ay ana,
Narahat oima məndən yana.
Pullu deyiləm
Gedəm ya bara, ya restorana,
Qəşəng-qəşəng qızlara sataşam,
Başıma iş açam.
Bəzəkli kabinetlərin
Qapısında durmaqdan,
Yağlısifət adamlarla
Çənə vurmaqdan
Ayaqlarım qabar-qabardı,
Ürəyim susuz torpaqdı,
Cadar-cadardı.

1987-ci ildə Moskvanın qaynar həyatına qayıdan Əliş Əvəz birbaşa jurnalistlik fəfliyyətinə başlayır, Rusiya və Azərbaycan mətbuatında rus və Azərbaycan dillərində maraqlı yazılarla çıxışlar edir. Türkiyədə, Kiprdə, SSRİ respublikalarında da onun şeir və məqalələri dərc olunur.
1992-ci ildə baş vermiş Xocalı soyqırımı günlərində o, Moskvada işlədiyi ümumittifaq jurnalının tapşırığı ilə hadisə yerində komandirovkada olur, “Qarabağ həqiqəti” məqaləsini çap etdirir. Bu məqalə Rusiya ictimai həyatında və burada yaşayan azərbaycanlılar arasında böyük təsir yaratmış, Əliş Əvəzi mərhum filosof Rəfiq Sarıvəllinin də qeyd etdiyi kimi “kəskin qələmli jurnalist” kimi tanıtmışdı
Əliş Əvəzin yaradıcılıq yolunu öyrənən hər bir şəxs, doğrudan da şahid olur ki, geniş informasiyalar imkanına malik olan Moskva şəhəri onun pöhrələnməsinlə, yaradıcı bir sima kimi inkişaf tapmasında əvəzsiz rol oynamışdır. Elə şair özü də bu hissləri oxucu kimi yaşayıb və həmin duyğuları “Rusiyaya xitab” şeirində səmimiyyətlə nəzmə çəkmişdir:

Bir zaman bu kəlmələri
oxumuşdum riqqətlə:
“Sevirəm səni, Rusiya,
Qəribə bir məhəbbətlə”...
Lermontovun bu sözləri ilə
Mənim qəlbim çox gəlmiş dilə...
Ömrümün dar günündə
Isti bucaq vermisən,
Çörək vermisən mənə,
Alınmaz gala bilib
Sığınmışam sinənə.
Elə buna görə də, Rusiya,
Anamın Azərbaycanı
Sevib qucan qolları
Həm də dolanıb sənə.

Zaman keçdikcə dünyagörüşü zənginləşən, qələm təcrübəsi bərkiyən Əliş Əvəz ədəbi-ictimai arenalara sürətlə addımlayır, ədəbiyyat.incəsənət, elm xadimləri. Tanınmış şəxsiyyətlərlə görüşlərdə və müsamirələrdə iştirak edir, intervyülər alır. Ən maraqlı cəhət burasındadır ki. Jurnalist Əliş Əvəz tarixçi alimlərlə söhbətləşəndə özünü tarixə yaxından bələd olan bir şəxs kimi. ədəbiyyat və dilçi alimlərlə müsahibələrində isə bir dilçi, tənqidçi, tərəf-müqalib kimi göstərir. Ali təhsil almaqdan başqa, belə səviyyələrdə müsahibələr almaq, söhbətlər aparmaq və yeri gəldikdə tənqid etmək üçün çoxlu mütaliə etmək, özünü zamanla ayaqlaşmağa hazırlamaq vacib şərtlərdəndir. Əliş əvəzin yaradıcılıq yolu oxucuya onun məhz həmin keşməkeşli həyat yollarından, dərin mütaliədən və zəngin qələm təcrübəsindən keçdiyini təlqin edir.
“Spartaka məktub” şeirində onun yaradıcılıq üslubunun yetkinliyi aydın görünür:

Necə bilirsən igid Spartak,
Tarixin ən gözəl,
ən şərəfli köləsi?!
Sənin zamanından üzü bəri
Hər şey başqa şəklə düşüb,
Ağlı-qaralı dünyada
Köləlik də mədəniləşib.
Kimi millətini itirib,
Kimi doğma dilini.
Kimi ürəyini itirib,
Kimi yaradan əlini.

Şair hələ sovet müstəmləkəsi dövründə yuxarıda nəzmə çəkdiyi sözləri insan həyatının sağalmaz yaraları, dərin faciəsi hesab edir. Bu faciəni, bu ağrıları adi adamlardan daha həssas olan şairlər, qələm adamları daha tez duyur,görür və qavrayırlar. Əliş Əvəz bu sözləri, bu duyğuları hər gün, hər saat, hər an ona tükənməz ilham gətirən istəkli canından və ürəyindən keçirdiyi üçün elə ürəyinin döyüntülərini oxucuları ilə belə bölüşür:

Ürəyimə qısılı qalmışam,
Ürəyimdən asılı qalmışam.
Toxunmayın üzülüb düşərəm,
Ürəyimdən asıla qalmışam.

Ürəyimi ağlamaq istəyirəm...
Ağlaya bilmirəm.
Ürəyimi qoruyub saxlamaq istəyirəm,
Saxlaya bilmirəm...

Səkkiz yaşından şeirə, poeziyaya məftunluq göstərən Əliş Əvəz, nəhayət, ömrünü, taleyini Moskva şəhəri ilə bağlayır. Qara buludları xatırladan “buynuzlar” onun istedadı üçün daha maneəyə çevrilə bilmir. Ölməz Səməd Vurğun, Əliş Əvəz taleli adamlar haqqında bir misra yadigar qoyub getmişdir: “Günəşi örtsə də qara buludlar, Yenə günəş adlı bir qüdrəti var!”.
Əliş Əvəz şeir yaradıcılığının, demək olar ki, bütün janrlarında qələmini sınağa çəkmişdir. Maraqlı haldır ki, müasir şairlər əruzun müxtəlif bəhrlərindən istifadə etmədikləri halda Əliş Əvəz ən çətin rəcəz, həcəz bəhrlərində mənalı qəzəllər yaratmış, gözəl bayatılar, təcnislər. dodaqdəyməzlər, gəraylı və qoşmalar oxucuların ixtiyarına vermişdir:

Əliş, ömür bir peşədi,
Dərddi, oddu, əndişədi,
Ya kəndirdi, ya şüşədi,
Harda qırıla-qırıla.

Rusiya Elmlər Akademiyasının Fəlsəfə İnstitutunun baş elmi əməkdaşı, fəlsəfə elmləri doktoru, “Şəhriyar” ədəbi-ictimai məclisinin sədri Rəfiq Sarıvəlli (Qurbanov) Əliş Əvəzdə olan təbii istedadı duyduğundan onu ilk qündən “Şəhriyar” məclisinin yaradılması prosesinə dəvət edir. Böyük ürək sahibi olan Rəfiq Carıvəlli atası Osman Sarıvəlli kimi tarixdə mötəbər tərcümeyi-hal qoyub dünyasını dəyişdi. Əliş Əvəzin öz ürək dostu və müəllimi bildiyi Rəfiq müəllimin ölümünə yazdığı elegiya və hələ onun sağlığında yazdığı qəzəl bu insana olan səmimi hisslərin ifadəsidir:

Rəfiqim, ey rəisi- məclisi-arifanım mənim,
Haqqa qaildir mərifətim, ədəb-ərkanım mənim.

Dövrani-kəcrəftarda yoxdur bir anlayan dərdimi,
Təkcə səni pənah bilmiş bu qəlbi-viranım mənim.

Əliş Əvəz yüksək səviyyəli alimlərin, şairlərin, yaradicı insanların sırasından boylanan qələm sahibi, saf, mehriban, kövrək bir şairdir. Özü də taleyindən gileyli bir şair...

Nə deyim sizə
Duyğusuz ürəklər,
Buz ürəklər!
Zorunuza zorum çatmır,
Yağlı dilinizə dilim.
Sizdən qorxmayım neyləyim?
Bir ovuc isti qandı ürəyim...

Və yaxud da başqa bir şeirində yazır:

Namərd əlindən qaçdım,
Itə-qurda tuş oldum,
Elə bildim qurtuimuş oldum...
Kor taleyim, kar taleyim!
It-qurd yanında
əymə məni, endirvə məni,
Ürəksizlərə yön görmə məni.
............................................
Kor taleyim,
Mən ki sənə kor deyirəm,
Yanlışım varsa,
Boylan boyumu gör deyirəm.

Mən isə ayrı cür deyərdim. Əksinə tale Əliş Əvəzi hara göndərdiyini onun özündən daha gözəl, vüfəssəl ayırd etmiş, bugünki Əliş Əvəz olması üçün əvəzsiz məqamlar yaratmışdır. Bu məqamda o, dövrünün karifeyi sayıla biləcək Çingiz Abdullayev, filoloq alim, yazıçı Tofiq Məlikli, Çingiz Hüseynov, şərqşünas alim Qasım Kərimov, tarixçi alim Əçdül Hüseynov, Əhməd İskəndərov, Nəsib Nəbioğlu, Sultan Mərzili kimi qələm sahibləri ilə birgə yaradıcılıq okeanında ilham yarışındadır. Əliş Əvəz bu okeanda bütöv və böyük Azərbaycandadır.
Bəli, Moskvada bütöv bir Azərbaycan var! Bu azərbaycanlı qələm sahiblərinin birgə döyünən qəlbi, nəğməkarların mahnıları, bəstəkarların bəstəsi, şairlərin poeziya və söz dolu okeanıdır. Bu okeanda Əliş Əvəzin də öz avarını necə çəkdiyini biz oxucular nəzərdən qaçırmamalıyıq:

Göylərin altında ikimizik,
Bir mənəm, bir də qələmim.
Ürəyimin ağrılarını yazırıq,
Mürəkkəbim – dərdim, ələmim.

“Xoşbəxt ola bilmərəm, İlahi!” adlı şeirində isə həmin fikrin davamını belə nəzmə çəkir:

Sevincim az, dərdim dərdlərin şahı,
Haqqım yox qoyduğun yoldan azmağa.
Mən xoşbəxt ola bilmərəm, İlahi,
Məni yaratmısan şeir yazmağa.

Əliş müəllim öz yaradıcılıq üslubunda mənə elə gəlir ki, sərbəst şeir vəznində yazmağı daha üstün tutmuş və, doğrusu, buna müvəffəq olmuşdur. Hər əlinə qələm alıb şeir yazmaq istəyən sərbəst vəzndə Əliş Əvəz kimi lakonik fikirlər söyləməyə, kriteriyalar yaratmağa və fikir qafiyələri tutmağa qadir ola bilməz. O, heca vəznində də, əruzun müxtəlif bəhrlərində də, təcnisdə, təcnis gəraylıda, dodaqdəyməz təcnis kimi çətin şeir növlərində də tutarlı sənət nümunələri yaratmışdır.
Kitaba daxil olan şeirlərdə diqqəti ən çox çəkən mövzulardan biri də şairin torpaqla bağlı duyğuları, səngimək bilməyən Qarabağ həsrətidir:

Dağlarım yada qalıbdı,
Bağlarım bada qalıbdı.
Qəlbimdə qada qalıbdı,
Yol vermə, elim, amandı!

1992-ci ildə kiçik qardaşı Zöhrabın Qarabağ uğrunda gedən döyüşlərdə ağır yaralandığı xəbərini alınca düşdüyü Perxuşkovo xəstəxanasında yazdığı “Tökülür” rədifli qoşmasında isə deyir:

Soğulsun yurdumun kədəri, yası,
Sağalsın Əlişin dağı, qadası.
O yerləri görmək üçün, qadası,
Vallah ürəyimin başı tökülür.

Qərbi Azərbaycanın ağrılı taleyi, torpaq dərdi, qanlı fələyin düşmənlə dostluğu onun qəldini rahat buraxmır:

Həsrətin çəkdiyim Göyçə elində
Dərmədim, yığmadım, güllərim qaldı.
Dədə Aşıq Alı, Dədə Ələsgər,
Neçə nəğmə deyən dillərim qaldı.

Mərhum Rəfiq Sarıvəlli Əliş Əvəzin “Ana Tərtər” poemasını bugünki dərdlərimizin kəsə, poetik ensiklopediyası adlandırmışdır. Doğrudan da şair bu poemada bütün dərdlərini, ürək ağrılarını uşaqlıq və gənclik illərinin şahidi olmuş Tərtər çayına sanki ozan dili ilə söyləyir, millətini və oxucularını səfərbərliyə səsləyir:

Əsir düşüb dərdli axır Həkəri,
Ana Tərtər, doğ Nəbini, Həcəri!
Hanı, hanı Koroğlunun xəncəri?
Gələ kəsə ürəyimin yarasın,
Bir quruda gözlərimin qorasın!

Poemanın digər bir hissəsində şair həmin duyğuları daha da qüvvətləndirərək deyir:

Ana Tərtər, bəsdir bunca ağladıq,
Ağlayıban başa qara bağladıq,
Neçə-neçə igidə yas saxladıq ,
Onların qanını almaq gərəkdi,
Vətənin dərdinə qalmaq gərəkdi.

Şair və jurnalist Əliş Əvəzin dərdi təkcə Azərbaycan havasıyla, onun bəlalı taleyi, Vətən torpaqlarının kədəri ilə bitmir. O, eyni zamanda Rusiyada bir-biri ilə intriqa aparan və beləliklə xalqın birliyini parçalayan bəzi azərbaycan diaspor təşkilatlarının mənfəətgüdən liderlərini kəsgin tənqid atəşinə tutur, onları çirkin əməllərindən çəkinməyə çağırır:

Quzğun tək didməyin bir-birinizi,
Hələ bu dünyanın axırı deyil.
Millət çoxdan görüb, tanıyıb sizi,
Kolxozun, sovxozun naxırı deyil.

2000-ci ildə qələmə alınan bu şeiri o vaxt mətbuata çıxarmaq hər kişinin qeyrəti deyildi. Şair ictimai-siyasi hadisələrə biganə qala bilmir, vəzifəsindən, tutduğu mövqeyindən yalnız ciblərini qalayanlara, şəxsi həyatını rövnəqləndirənlərə, diaspor adı altında öz ambisiyalarını güdənlərə qarşı göz yuma bilmir:

Dedik Vətən üçün birləşsək əgər.
Dosta sevinc olar, yağıya kədər,
Siz ki bölüşdünüz xalqı bu gədər
Könlünüz gizlidi, zahiri deyil.

Əliş Əvəz sözün əsl mənasında öz xalqının dəyərli, kəsərli, cəsarətli oğludur. O, həyatda son dərəcə sadə, mehriban və açıq ürəkli, kövrək qəlbli bir insandır. Onun həssas şair qəlbi adi bir yad baxışdan sına bilər. Tanrının ona verdiyi şairlik təbinin vəzifəsi isə dünyadakı dərdləri, baş verən hadisələri, təbiətin və insan əməllərinin gözəlliklərini nəzmə çəkib biz oxucuların və şeirsevərlərin ixtiyarına verməkdir.
Təəssüf ki, Əliş Əvəz hər zaman nikbin ola bilmir. Kədərlə, dərd-qəmlə. Ictimai-siyasi ədalətsizliklə mübarizədə bəzən davam gətirməyərək tez kövrəlir, sınır, çiliklənir. “Ay şeirim, sən kimə lazımsan?” şeirində oxucu bu hissləri unuda bilmir:

Qəbrim üstündə bitən çiçəksən,
Özüm kimi dünyada təksən,
Əvvəl-axır solub gedəcəksən,
Faydasız alın yazımsan,
Ay şeirim, sən kimə lazımsan?!

Əksinə, mən belə deyərdim: çox hörmətli şair dostum Əliş Əvəz, sənin qələmindən yaranan və oxucuların mütaliəsinə qanadlanan kövrək, duyğulu, düşündürücü, səmimi şeirlərin gəldi-gedər, tez solan çiçəklərdən və faydasız alın yazılarından deyil. Göyərçin qanadlı bu şeirlər zamandan-zamana keçərək minlərlə insanın qəlbində qızılgül kimi bitəcək, cənnət havasına çevrilib duyğuları məftun edəcək, Vətən havasıyla, həsrətiylə döyünən ürəkləri coşdurub mübarizəyə səsləyəcək, özünsə oxucuların qəlbində Xalq şairi və onun ən sevimli övladlarından biri olacaqsan. Mən sənin xoşbəxtliyini, əziz dostum, bunda görürəm və sənə yaradıcılıq yollarında yeni-yeni uğurlar diləyirəm.

Əşrəf Hüseynli,
Beynəlxalq yazıçılar və publisistlər assosiyasının üzvü
(Moskva)