Azərbaycan professional şeir sənətinin təşəkkülündə və inkişafında həmişə xalq şeri, el şairləri məhək daşı rolunu oynamışlar. Bu sırada mən, əsasən, hər biri bir incini xatırladan bayatıları, dastanları, Dədə Qorqud, Qurbani, Abbas Tufarqanlı, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım, Aşıq Alı Qızılvəngli, Aşıq Ələsgər, Molla Cuma, Aşıq Şəmşir, Borsunlu Məzahir Daşqın kimi klassik el sənətkarlarını nəzərdə tuturam.

Onlardan sonra isə bu yolun, bu sənətin ən başlıca davamçıları əsl xalq şairləri Mikayıl Azaflı, Bəhmən Vətənoğlu, Əli Qurban Dastançı, Sücaət, Allahverdi Qəmkeş, Dəmirçi Abbas, Səfər, Şuriyə, Paşa Salahlı, Kəmsavad, Alqayıt oldular.

Keçən əsrin ortalarına doğru ədəbiyyatımızın bu sahəsində bir boşluq hiss edilirdi. Çox təəssüf ki, yeni əsrin əvvəllərində Əli Qurban Dastançı və Bəhmən Vətənoğlu dünyalarını dəyişdikdən sonra bu boşluq dairəsi sanki bütövləşir. Adam pessimist olmaq istəmir, "su gələn arxdan bir də gələr".

Burada adlarını çəkdiyim və çəkmədiyim ünlü el şairləri arasında Əli Qurban Dastançının yeri birincilər cərgəsindədir.

Əli Qurban Dastançı (Əli Abdulla oğlu Qurbanov) 1930-cu il may ayının 14-də Göyçə mahalının ulu Aşıq Ələsgərin doğulub boya-başa çatdığı Ağkilsə kəndində dünyaya gəlmişdir.

İkinci Dünya müharibəsi illərinə düşən uşaqlıq çağları çətinliklərlə üzləşib. Kəndin çobanları Kərimi və Mərdanı orduya çağırdıqlarından onları əvəz etməli olub. Sonralar "Kağız qıtdı" lirik poemasında bu barədə yazmışdır:

Qara duman bürüyəndə hər yanı

Apardılar Kərim ilə Mərdanı.

Əvəz etdim çomaq ilə çantanı

Min doqquz yüz qırx ikinin qışında

Çoban oldum on ikicə yaşımda.

Həmin illərdə 13 yaşında yazdığı "Hanı dağlar" (1943) şeirində isə müharibənin gətirdiyi dəhşətləri özünəməxsus tərzdə ifadə edir. Şairin ilk əsərlərindən olması baxımından gəraylı janrında yazılmış bu şeir çox maraqlıdır və gələcək el sənətkarının böyük istedadından xəbər verir:

Sinəndə gəzən gözəllər

Hanı dağlar, hanı dağlar?!

Güllərini uzən əllər

Hanı dağlar, hanı dağlar?!

Qəmdə keçir günüm ayım,

Zimistandı yazım, yayım.

Dədəm, qağam, əmim, dayım

Hanı dağlar, hanı dağlar?!

Mən Əliyəm coşar qanım,

Yıxar səni ah amanım!

Yadullahım, Babacanım

Hanı dağlar, hanı dağlar?!

1948-ci ildə orta məktəbi bitirən gənc şair bir il həmin məktəbdə kitabxanaçı işləmişdir. Sonra Həsən bəy Zərdabi adına Kirovabad Dövlət Pedaqoji İnstitutunun Azərbaycan dili və ədəbiyyatı fakültəsinə daxil olmuş və 1953-cü ildə ali təhsilini tamamlamışdır. Təyinatını Kəlbəcərə alıb ki, müddəti qurtarandan sonra Göyçəyə qayıtmaq asan olsun. Göyçə mahalı Ermənistan SSR ərazisinə daxil edildiyindən oraya birbaşa təyinat almaq mümkün deyildi. Həm də anası Gülsüm xanım Kəlbəcərin Kilsəli kəndindən idi. Burada yaxın qohumların yaşaması da bir növ işi asanlaşdırırdı.

Təyinat məsələsi ilə bağlı məzəli bir əhvalat danışırlar. Bütün məzunları bir auditoriyaya yığıbmışlar. Bir-bir adlarını çəkib kimin haraya göndəriləcəyini deyirmişlər. Təyinat yeri ilə razılaşmayanları Kəlbəcərə göndərməklə qorxuzurmuşlar. Kəlbəcər ucqar dağ rayonu olduğundan, heç kim oraya getmək istəmirmiş. Əli Qurbanov adı çəkiləndə o, müəllimləri qabaqlayaraq deyir: "Mənim təyinatımı Kəlbəcərə verin!"

Hamı gülüşür, əvvəl elə bilirlər zarafat edir, sonra görürlər ki, ciddi sözüdür.

Kəlbəcər rayonu Maarif şöbəsində inspektor kimi əmək fəaliyyətinə başlayan Əli müəllim (artıq onu belə çağırırdılar) 1989-cu ilə qədər burada qalıb işləməli olur, Oktyabr kəndində məktəb direktoru, rayon maarif şöbəsində inspektor, metodist, 1979-cu ildən 1986-cı ilə qədər rayon "Yenilik" qəzetinin redaktoru vəzifəsində çalışır. Kəlbəcər camaatının şerə, saza sevgisi, Aşıq Şəmşirlə burada yaxından tanış olması (aralarında ata-oğul münasibətlərinin yaranması) da Əli müəllimi Kəlbəcərə bağlayan əsas amillərdəndir. Bundan sonra Göyçə və Kəlbəcər məhəbbəti qəlbində sanki eyniləşir:

Qucağında boy atmışam,

Balasıyam bu dağların.

Öləndə də qucağında

Qalasıyam bu dağların.

Fəqət şair "öləndə qucağında qala" bilmədi "bu dağların". Son vaxtlar rayonda yaranmış ictimai-siyasi vəziyyət onu sıxdığından müvəqqəti olaraq Gəncədə yaşamaq qərarına gəldi. Elə həmin dövrdə eyni səbəblər üzündən Bəhmən Vətənoğlunun Gəncəyə köçməsi bu qərara daha bir təkan verdi. Yenidən Kəlbəcərə qayıtmaq arzusuna 1993-cü ilin aprelində Kəlbəcərin ermənilər tərəfindən işğalı son qoyduğuna görə ömrünün sonuna qədər Gəncədə yaşadı.

Göyçənin və Kəlbəcərin düşmən tapdağı altında qalması onun qəlbini həmişə ağrıdırdı.

Bir dərdini çəkən ərdi,

Mən çəkirəm qoşa dərdi.

Sevgim - Göyçə Kəlbəcərdi,

Cüt dilbəri verin mənə.

Gülə dolaşmaq istərəm,

Şehə bulaşmaq istərəm,

Göyçəyə aşmaq istərəm,

Kəlbəcəri verin mənə.

Böyük şairin Göyçə, Kəlbəcər, Qarabağ həsrətinə dözməyən ürəyi 2004-cü ilin mart ayının 19-da əbədi dayandı.

Əli Qurban Dastançının yaradıcılığından söz açmaq istəyəndə ilk növbədə onun dastan yaradıcılığı nəzərə çarpır. Onun özünə "Dastançı" təxəllüsü götürməsi də təsadüfi deyildi. Artıq "Koroğlu" dastanının bir hissəsi hesab edilən "Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi" qolunu da o toplayıb işləmiş, araya-ərsəyə gətirmişdir. Bundan əlavə "Yetim Hüseyn dastanı", "Səməd ağa dastanı", "Məşdisə dastanı", "Dəli Alı dastanı", "Dəmirçi Abbas", "Allahverdi", "İsmayıl və Pəri", "Molla Umud" kimi dastanlar yaratmışdır.

Şair ilk dastanı olan "Yetim Hüseyn dastanı"nı Kəlbəcərdə qoçaq bir adam olmuş, rayona avtomobil yolu çəkilişində fədakarlıq göstərmiş Yetim Hüseynə həsr edib. Yetim Hüseyn elə bu yolun çəkilişində həlak olmuşdu.

Ə.Dastançı bir sıra lirik poemalar da yazmışdır. Bunların içində ən çox diqqəti cəlb edən1955-ci ildə dahi şair Səməd Vurğunun məşhur Kəlbəcər səfəri ilə bağlıdır. "Tanış səs" adlanan bu poemada böyük sənətkara ümumxalq məhəbbəti tərənnüm edilir:

...Dəlidağın başında nə duman var,

nə çən var,

Dağılıbdı buludlar,

Dəlidağdan keçən var.

Təbii ki, Əli Qurbana şöhrət gətirən onun lirik şeirləri oldu. Kəlbəcərdə yaşadığı ilk illərdən o, el arsında istedadlı bir şair kimi tanındı. Təbiətən şeir-qoşma sərrafı olan Kəlbəcər camaatı çaş-baş qalmışdı: nəslində, kökündə şair olmayan bu cavan oğlanda hardandı belə qabiliyyət?! Biləndə ki, həyat yoldaşı Nigar xanım Aşıq Ələsgərin nəvəsidir, çoxlarında şübhə yarandı ki, guya arvadı yazdığı şeirləri öz adına çıxır. Hətta Bakıdan da bu məsələ ilə maraqlanmağa başlamışdılar. Sonradan şairin Aşıq Şəmşirlə, Bəhmən Vətənoğlu və başqaları ilə müşavirələri bu dedi-qoduya son qoydu. Artıq Azərbaycanın hər bir kəndində, şəhərində toy və şənlik məclislərində aşıqlar və xanəndələr "Əli müəllimin" sözlərini oxuyurdular. Həvəskarlar "Dünya, nə şirinsən", "Bu dağların", "Manat" kimi şeirləri kağıza köçürüb bir-birinə hədiyyə edirdilər.

"Dünya, nə şirinsən" qoşması dilinin sadəliyi, şirinliyi, məzmunca dərin fəlsəfi tutumu ilə onu tanıdan ilk əsəri oldu.

Dünya, nə şirinsən, sənin dadını

Bilməyən də yazıq, bilən də yazıq.

Razı buraxmırsan bir övladını,

Ölməyən də yazıq, ölən də yazıq.

Bəzəyib cismini ləl eyləyirsən,

Nazlı bir qız kimi əl eyləyirsən,

Açırsan qoynunu gəl eyləyirsən,

Gəlməyən də yazıq, gələn də yazıq.

Gələn uyur hər fitnənə, felinə,

Yalan-gerçək sözün düşür dilinə,

Oyuncaq verirsən vardan əlinə,

Almayan da yazıq, alan da yazıq.

Kimisinin bəndə düşür gəmisi,

Kimisinin məhsul vermir zəmisi,

Ağlayır kimisi, gülür kimisi,

Ağlayan da yazıq, gülən də yazıq.

Əlinin gərdişi çox sitəmlidi,

Dodağı gülənin gözü nəmlidi.

Zəmanənin sazı zilli, bəmlidi,

Çalmayan da yazıq, çalan da yazıq.

Əli Qurban yaradıcılığı forma və məzmunca geniş və rəngarəngdir. Sadaladıqlarımızdan əlavə özünün Məşhəd ziyarətindən sonra 1998-ci ildə dərc etdirdiyi "Allahü-əkbər" adlı kitabında toplanmış müqəddəs Fatimeyi-Zəhraya həsr olunmuş dini məzmunlu və "Deyişmələr, dərdləşmələr" adlanan üç kitabdan ibarət orijinal sənət əsərləri də var. "Deyişmələr, dərdləşmələr"in sonuncu - dördüncü kitabı isə ömrü vəfa etmədiyindən yarımçıq qalmışdır.

1966, 1988, 2003-cü illərdə çap olunmuş "Deyişmələr, dərdləşmələr" ədəbiyyatımızın çağdaş və gələcək tədqiqatçıları üçün qiymətli mənbədir. Bu kitablarda Əli Qurban özü ilə bərabər, dövrün az və çox tanınmış el şairləri haqqında məlumatlar vermiş, orijinal tərzdə onların çoxlu şeirlərini çap etdirmişdir.

1976-cı ildə "Azərnəşr"in dərc etdiyi "Mərcan xanımın Çənlibelə gəlməyi" nəzərə alınmazsa, Ə.Q. Dastançının ilk mətbu əsəri "Yetim Hüseyn dastanı"dır. 2003-cü ilə qədər "Balasıyam bu dağların" (1989), "Beş dastan" (1996), "Koroğlular uzaqlardan gələn yolda" (1998), "Çıraqqala dastanı" (1999), "Müdriklik mücəssəməsi" (2003), "Kürən köhlən" (2003), "Qaxın möcüzələri" (2003) və s. kimi 22 kitab nəşr etdirmişdir.

Əli Qurban Dastançı 1976-cı ildə Bakıda keçirilən "Bədii söz ustası" festival-müsabiqəsinin laureatı olmuş, birinci yeri tutmuşdur. Dərin hafizəyə malik olan bu şəxs gözəl şair olmaqla bərabər, gözəl insani keyfiyyətlərə malik olmuşdur. Onun azman el şairi Bəhmən Vətənoğlu ilə səmimi dostluğu Səməd Vurğunla Osman Sarıvəllinin dostluq-qardaşlıq münasibətlərini xatırladır.

Böyük el şairi yazar qələmi və yanar ürəyi ilə xalqa xidmət elədi, xalq da onu sevdi, qiymətləndirdi. Bu gün Əli Qurban Dastançı təkcə Şimali Azərbaycanda deyil, soydaşlarımızın yaşadıqları hər yerdə tanınır, sevilir.

2009-cu ildə Təbrizli şair Həsən Savalan Əli Qurban Dastançının "Deyişmələr, dərdləşmələr" kitabını, şair Yusif isə onun lirik şeirlərini "Lalasıyam bu dağların" başlığı altında əski əlifba ilə Təbrizdə çap etdirmişlər.

Sənətkarın bir zaman özünə müraciəti günümüzdə həqiqətə çevrilmişdir:

Ay Əli, ürəyin bağlansın elə,

Qoy arzun, diləyin dönsün ağ yelə.

Dünyadan gedəndə el desin belə:

Bir sənətkar getdi, sənəti qaldı.

Əliş ƏVƏZ

Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və

Rusiya Jurnalistlər Birliyinin üzvü

Ədəbiyyat qəzeti.- 2011.- 16 dekabr.- S.3-6.