Modern.az  saytının “Mənim kəndim” layihəsində əyalətdə doğulub-böyüyən ziyalılar, ictimai və mədəni xadimlər, jurnalistlər kənd təəssüratlarını bölüşürlər. Bu dəfə hazırda Moskvada yaşayan tanınmış şair-publisist Sultan Mərzili doğulub-böyüdüyü Ağdamın Mərzili kəndi, orada keçən uşaqlıq illərindən danışıb. Bu müsahibə deyil, daha çox “ürəkboşaltma” söhbəti olduğu üçün əvvəldən-axıra həmsöhbətə danışmaq imkanı verilir:

Sultan Mərzili o yerləri, o illəri belə xatırlayır:

Mənim kəndim

- Hər kəsin adətən öz kəndi, şəhəri, ya da şəhərdə məhəlləsi olur. Orda böyüyür, göz açır, dünyanı görür. Amma mənim taleyim belə gətirib ki, bir yox, bir neçə doğma kəndim, məhəlləm olub.

Hələ ötən əsrin sərt illərində 1941-45- ci il Sovet tarixində Böyük Vətən Müharibəsi kimi yazılan həyatın ağır və çətin dövründə çox insanlar bir parça çörək dalınca doğma yurd-yuvalarını tərk etdilər.

Əsil-kökümüz Ağdam rayonunun Mərzili kəndindəndir. Bu kənd Ağdam-Xocavənd yolunun şərq tərəfində, qonşu Xocavənd rayonunun sərhəddində, Kiçik Qafqaz dağlarının təpəlik və düzənliyə keçdiyi yerdə, ermənilərin yaşadığı Qarakəndlə üzbəüz, hardasa10 km məsafədə yerləşirdi. Ailəmiz bu kəndi təxminən 1943-də tərk edərək qonşu Xocavənd rayonuna köçüblər. Qardaşlarımdan bir neçəsi, o cümlədən mən də o rayonda doğulmuşam. O rayonun ərazisində azərbaycanlılar və bir də çar Rusiyası vaxtı XIX əsrdə İrandan və Türkiyədən köçürülüb gəlmə ermənilərin törəmələri yaşayırdılar. Məsələn, İsfancıq, Sos, Müşkabad kimi erməni kəndlərinin adı da bunu təsdiq edirdi. Əslində o rayonun ərazisindəki bir çox torpaqlar Qarabağ xanlığnın dövlət torpaqları və qarabağlı bəylərin, xanların mülkləri olub. Hələ çar Rusiyası vaxtı sovetlər kəndin ən fəal insanlaırnı, mal-mülk sahiblərini qolçomaq damğası ilə məhv etdikdən sonra kolxozlaşdırıma adı altında torpaqları da ermənilər vermişdi. Rayonun ərazisi dəmyə əkin torpaqları olan dağlıq və təpəlik, meşəlik və bağlıq olan yerlərdi. Əhalisi, bağçılıq, üzümçülük, əkinçilik və heyvandarlıqla məşqul idilər. Ermənilər heyvandarlığı bilmədiklərinə görə onların kolxozlarında çalışanlar əsasən yerli və yaxud qonşu rayondan olan azərbacanlılar idi.





Kənddə döydüyümüz ermənilər

- Biz o zaman Martuni adlanan rayonun 15-20 km-liyində yerləşən Yemişcə kəndində olurduq. Meşə və dağların qucağında yerləşən bu balaca kənd çox gözəl bağlı-bağatlı yer idi. Kənddə əsasən ermənilər və bir məhəllədə azərbaycanlılar yaşayırdı. Bu ailələrdən biri əvvəllər elə kəndin sahibi imiş. 7 illik məktəbin Azərbaycan bölməsində oxuyurduq. Məhəllələr kəndin mərkəzi sayılan klub, məktəb və poçtdan aralıda idi. Hərdən rayondan kəndə kino gətirərdilər. Kəndin carçısı təpənin üstünə çıxıb qışqırardı:

- He-he-heyyy! Axşam kino var! Yaxşı kino var! Gəlin kinoya baxın!

Erməni uşaqlarla da dostluq edərdik, hərdən güləşərdik, hərdən savaşardıq da. Tay-tuşlarımızı, bəzən yaşca və boyca xeyli böyük uşaqları yıxanda onalar belə deyərdilər: “Siz matsun (qatıq) yeyirsiniz e, ona görə güclüsünüz!”. Gerçəkdən türklər həmişə mal-qoyun saxlamışlar və ermənilərdən fərqli olaraq, evlərimizdə qatıq, süd, yağ, şor, pendir olardı. Ermənilərin ancaq bəziləri donuz və eşşək saxlayırdılar. Az halda at, yaxud inəkləri olardı.

Günlərin bir günündə…

- Bir dəfə klubda kinoya baxmağa getmişdik. Kino kolxozun hesabına pulsuz olurdu. Kinonu başlamaq üçün camaatın yığılmasını gözləyəndə uşaqlar dəcəllik edir, bir biri ilə süpürləşirdilər. Kəndin sovet sədri uşaqları bir-bir, tay-tuş kimi cütləyib güləşdirməyə başladı. Mən 2-də oxuyurdum, 4-cü sinifdə oxuyan qardaşım Əsgəri də güləşdirdi. O rəqiblərinin hamısını yıxdı. Ermənilər pərt oldular. Axırda əsgərliyə çağırılan amma boyu gödək olduğundan getməyən yekəpər Abo adlı bir dığa ona rəqib oldu. “Bunnan güləşə bilərsən?” – deyə soruşdular. Görünüşcə ondan zəif Əsgər cəsarətlə razı oldu. Qarpışdılar. Ələsgər Abonu başına qaldırıb taxta döşəmənin üstünə necə çırpdısa, dığanın burnundan qan açıldı… Daha risq edib heç biri güləşmədi.





Məktəbimiz və biz

- Beləliklə, uşaqlığım və gəncliyim Xocavənd rayonunun Xocavənd, Kuropatkino, Əmranlar və Qaradağlı kəndlərində keçib. Orta məktəbi də orda, rayonda bitirmişəm. Məktəbimizdə rayonun bütün azərbaycanlılar yaşayan kəndlərindən, hətta qonşu Füzuli rayonunun Veysəlli kəndindən şagirdlər vardı. Məktəbin tarixində ən dəcəl, davakar, ən yaxşı oxuyan, şəkilləri şərəf lövhəsində olan, idmançıları olan bizim buraxılış idi. Azərbaycan və erməni bölməsi bir məktəbədə oxuyurdu. Rayonda sərbəst güləşmə bölməsi vardı. Orda məşğul olanların əksəri də azərbaycanlı uşaqlar idi. Güləşçilər rayonun ən sayılan cavanları idi.

Məktəbdə milis növbəsi

-Bir dəfə erməni bölməsindən əxlaqsızlıq üstündə qovulan xuliqan bir oğlan (məktəbdə bir qızın üzünü açmışdı) şənbə günü kinoya gedən uşaqlara qatılmağa cəhd etdi. Müəllim icazə vermədi. O da bunun üstündə höcətləşib müəllimə əl qaldırmaq istədi. Bunu eşitdikdə şəstimizə toxundu. Müəllimimizi saymamaq, bizi saymamaq idi. Ona görə əvəzini çıxmağı qərarlaşdırdıq. Böyük tənəffüsdə uşaqlar koridorda o yana-bu yana gəzişərkən dava saldıq və onların fizika müəllimi qarışıq hamısını döydük… Bir həftə məktəbdə milis növbə çəkdi. Ağsaqqallar işə qarışdı. Barışdırdılar. Heç kim məktəbdən qovulmadı… Bu 1965-ci il idi.

Ailəm, kitabxanam və “universitetlərim”

-Pedaqoji sovetin qərarı ilə bizim sinifdən üç nəfər gümüş medala layiq görüldü. Onlardan biri də mən idim… Uşaqlıqdan mütaliəni çox sevmişəm, əlaçı oxumuşam. Birinci sinifə getməzdən əvvəl ilk oxuduğum kitab “Koroğlu” dastanı olub. V sinifdə “Qılnc və qələm”, “Şamo” kimi kitablar, əsasən nəsr oxuyurdum. Məni rayon kitabxanasına böyük qardaşım Rəşxanınn zəmanəti ilə üzv qəbul etmişdilər. Ailəmiz çoxuşaqlı olub. 10 övlad böyüdən anam “Qəhrəman ana” idi.

İlk şeirlərimi VIII sinifdə oxuyan vaxtlar yazmışam. Hərdənbir redaksiyalara da göndərirdim. Cavab gələndə çox sevinərdim. Bəzilərini indi də saxlayıram… Arzum hüquqşünas olmaq idi. 8-ci sinifdən etibarən qəbul imtahanlarına hazırlaşırdım. Amma sənədlərimi o fakültəyə qəbul etmədilər. Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi səfeh bir qərar çıxarmışdı ki, Jurnalistika və Hüquq fakültəsinə yalnız iki il əmək stajı olanlar sənəd verə bilər. Yəqin ki, Azərbaycan ən keyfiyyətli bir hüquqşünasını elə o qərarla itirdi… Təhsil nazirinin yanına kimi şikayətə getdik. Faydası olmadı.

Sənədlərimi tamam başqa bir sahəyə, fizikaya verdim və qəbul olundum. Bakıda ədəbi dərnəklərə gedirdim. V kursda oxuyanda ilk şeirim “Azərbaycan gəncləri” qəzetində çap olundu. İki milyondan yuxarı tirajı olan bu qəzetdə çap olunmaq bütün respublikada tanınmaq demək idi.

Yenidən Mərzilidə

-Universiteti bitirdikdən sonra təyinatla Xocavənd rayonunun Əmirallar kəndində, sonra isə Qaradağlıda müəllim işlədim. 1972-ci ildə ailəmiz yenidən Mərziliyə köçdü. Qardaşlarımdan biri üzümçülük sovxozuna çevrilən Mərzili kəndində baş aqranom, o birisi isə məktəbdə bədən tərbiyəsi müəllimi idi. Qələndər müəllim nəinki Ağdam rayonunda, hətta respublikada tanınan idmançılar yetişdirib. Özü də tanınmış güləş ustası idi. Voleybol, futbol, güləş və ağırlıqqaldırma sahəsində mərzililərin respublikada tanınmış idmançıları vardı.

Yenidən ata-baba yurduna dönməyin qəribə bir sevinci olur. Hərçənd Xocavənd rayonunun bütün kəndləri də mənim üçün öz kəndimiz qədər doğmadır. Orda uşaqlıq və gənclik dostlarım, müəllim yoldaşlarım vardı. Onların bir çoxu 80-cı illərdə erməni separatçılarına qarşı igidliklə döyüşdülər və şəhid oldular…

Bir tay-tuşum vardı ki…

- Xocavədin ilk şəhidlərindən biri olan İsmayıl Məmmədov haqqında bir epizod danışmaq istəyirəm. Məndən iki-üç yaş böyük olsa da, tay-tuş kimi idik. Yaraşıqılı, boy-buxunlu, güləş üzrə idman ustası, bədən tərbiyəsi müəllimi idi və hərbi hazırlıq dərslərini də o aparırdı. Xocavəndin ilk özünümüdafiə dəstəsini də o yaratmışdı. Həmin o İsmayıl 11-ci sinifdə oxuyarkən bir erməni qızını sevirdi. Qızı başqa bir erməni oğlana ərə verirdilər. İsmayıl gəlib toyda ağ gəlinlik paltarında nişanlısı ilə yanaşı əyləşən erməni qızı Svetanın bir əli ilə qolundan tutub, o biri əlində bıçaq məclisdən çıxarır ki, “mən onu sevirəm və alacam!”. Ermənilər şoka düşür və heç birinin ona qarşı çıxmağa cəsarəti çatmır. Rayonun özündə əsasən ermənilər yaşayırdı, azərbaycanlılar isə iki məhəllə idi. Axırda məcbur olub İsmayılın rayonda tanınmış ağsaqqal olan babası Vələdəmir kişiyə xahiş edirlər, işi onun vasitəsilə yola vermişdilər…

MƏRZİLİ ADI

-Yovşanlı çöllərdə,

 Toz-torpaqlı yollarda,

Kəhriz-kəhriz sularda,

Düşüb qalmışdı bu ad.

Şühralı təpəsindən

Gələn tütək səsindən,

Torağay nəğməsindən,

Nəfəs almışdı bu ad.

Yellənib Dəlidağdan,

Sızıb süddən, qaymaqdan,

Düşüb motal papaqdan,

Ləpir salmışdı bu ad.

Aldım çiyinlərimə,

Aldım başımın üstə.

Apardım ömür kimi

Mən öz yaşımın üstə.



Hər şeyin təzəsi, kəndin köhnəsi

- Biz kəndimizə təxminən qırx ildən sonra qayıtdıq. Bu elə həzrəti Musanın bənu-İsraili səhrada dolaşdırdığı bir vaxtdır. Biz mərzililərə xas olan nələrisə genlərimizdə və ailəmizin içində yaşatmışdıq. Amma kənarda nəsə yeni bir düşünücə tərzi də yaranır. İlk olaraq yaşlılardan və ata-anamın xatirələrindən öyəndiklərimiz o oldu ki, Mərzili kəndinin öz yerində qalan yalnız qəbristanlığı və məşhur kəhrizi olub, kəndin başı ayağa çevrilib. Yəni yeni evlər tikildikcə kənd yuxarı başa tərəf, ana yola yaxın məsafədə uzanırdı. 50-ci illərdə evlər əsasən kəndin yaxınlığında Pirağbulaq deyilən təpədən çıxarılan ağ daşlardan və saman qatılmış palçıqla tikilib, içəridən suvanardı. Buna “çırt daş” da deyilirdi. Adətən yerdən bir neçə pilləlik hündürdə, kürsü deyilən qərəldə yanaşı iki otaq olmaqla, qarısında bir toyun adamı yığılacaq qədər geniş eyvanı olan, bəzən şüşəbəndə salınan otaq olmaqla, kəllayı-dolayı deyilən bir palanlaşdırma ilə tikilərdi. Arxadakı otaqlar yataq üçün nəzərdə tutulduğundan adətən yan pəncərəli və nisbətən qaranlıqlı olardı. Lakin 70-ci illərdə artıq Ağdamın Şahbulaq daş karxanası işə düşmüşdü və camaat ağ kub daşlardan, bəziləri Bakı kub daşlarından ev tikdirməyə başlamışdı. Kəndin memarlıq ənənəsinə ilk yeniliyi biz gətirdik. Arxadakı otaqlara arxa divardan geniş pəncərələr qoyuldu və evlər daha işıqlı oldu. Qarşı tərəfdə də şüşəbənd əvəzinə geniş pəncərələr qoyuldu, evlərin kürsüləri ikinci mərtəbəyə qədər qaldırıldı. Əvvələcə bizi qınayan kənd camaatı tezliklə bundan özləri də faydalandı. Bizim kənddə ilk dəfə dəb saldığımız bir yenilik də o oldu ki, toyda bəy təriflənərkən bəylə gəlin məclisdə yanaşı əyləşdilər və rəqs də etdilər.





Xudu müəllimin gileyi

- Mərzilinin geniş üzüm bağları vardı və ildən-ilə sahəsi və məhsuldarlığı artırdı. Üzüm bağlarında ən çox qız-gəlinlər çalışardı. Mənim onlar haqqında yazdığım bir şeir “Azərbaycan” jurnalında 1977-ci ildə ilk dəfə “Mərzili” təxəllüsü ilə çap olunmuşdu. Mən də fəxr edirdim ki, kəndimiz mənimlə fəxr edir. Hətta bir dəfə Xudu müəllim zarafat elədi ki, “o adı mən götümək istəyirdim, sən məni qabaqladın”. Əlbəttə bu zarafat idi. Amma necə deyərlər, ad sayalı oldu, kəndimizin bir çox ziyalıları bu adı fəxrlə daşıyır.

Hayanda olsam da...

Hayanda olsam da çəkər qəlbimi,

Süzülüb duyğumdan, hissimdən keçər.

Doğma Mil düzünün həsrəti kimi

Qarqarçay sinəmin üstündən keçər.

Gözümün önündən getməz Murovdağ,

Başının qarıynan, buludlarıynan.

O doğma torpaqda alışan ocaq

İsidər qəlbimi ümidləriynən.

Bir ulu xan çinar yarpağı üstə

Saxlar dövlətimi, saxlar varımı.

Üstündə gəzdiyim torpağın üstə

Ruhunu duyaram babalarımın.

Əsrlər calanar yaşımın üstə,

Yaşı bilinməyən qoca mən ollam.

Vətən buludları başımın üstə

Torpağın özütək qocaman ollam.

Açar ürəyimdən güllər, çiçəklər,

Açar ürəyimdən dağlar gözünü.

Süzülən yağışlar, əsən küləklər

Sevgimi daşıyar illər uzunu.

Demirəm, ucayam dağları kimi

Bir ulu çinarın yarpağıyam mən.

Hayanda olsam da çəkər qəlbimi

O yurdun gəzəri torpağıyam mən!

Kənddə nələr yox idi ki?!

- Mərzilidə həyətyanı sahələr 15-20 sot qədər olurdu. Amma su qıtlığı olduğundan nəsə əkib-becərilmirdi. Kəndin üstündən keçən kanal ancaq sovxozun ehtiyaclarını ödəyirdi. Ən qəribəsi o idi ki Ağdamdan, şəhər həyətindən gətirib Mərzilidə göyərti satanlar var idi… Hərçənd həyətində su quyusu olanlar, bağ-bağça da salanlar var idi. Həyətlərdə tut, iydə, söyüd və tut əkilirdi. Mərzili torpağında əksər meyvələr bitir və çox da dadlı olurdu.

80-cı illərdə artıq kəndin bütün məhəllələrində artezian quyuları vurulmuş, evlərə telefon, qaz çəkilmiş, kənddən Ağdama gündəlik avtobus marşrutu açılmışdı. Kəndin əhalisi o qədər artmışdı ki, sünnət toylarına ancaq ən yaxınları dəvət edilirdi. Toy mərasimləri üçün isə kənd şərti olaraq aşağı və yuxarı hissəyə bölünmüşdü. Kəndə asfalt yol çəkilmişdi, poçt məntəqəqsi, dəyirmanı, hamamı, şərab zavodu, xalçaçılıq sexi və kəndin aşağı hissəsində Ergi deyilən yerdə heyvandarlıq, kökəltmə məntəqəsi vardı. Mərzilidə xalça-palaz toxunmayan ev çətin tapılardı. Bu kənddən nəinki Ağdam rayonunda, Qarabağda, Azərbaycanda və dünyada tanınmış bir çox ziyalılar və alimlər və el ağsaqqaları çıxıblar. Dünya şöhrətli alim. Azərbaycan Elmlər Akademiyasının üzvü Xudu Məmmədov, görkəmli alim Yusif Səmədov, Azərbaycanın ilk peşəkar cizgi filmi rejissoru, Rusiyanın əməkdar rəssamı Əsgər Məmmədov, mərhum general Tofiq Babayev, Şuşa şəhərinin icra başçısı Mikayıl Gözəlov və s. onlarla adlar çəkmək olar.

Bizim camaat

- Mərzililər xaraktercə əsl tərəkəmə camaatıdır. Qoçaq, ürəkli, zəkalı, zarafatçıl, ayamaçı, dalaşqan, qonaqpərvər, heyvanpərəst, zəhmətsevər, gürgə və istiqanlı insanlar… Bu sadaladığım keyfiyyətələrin hər birinə parlaq misallar da var. Tərəkəmə çobanların ağac davası keçmişin ən dramatik tamaşalarından idi. Bir dəfə Feyziyev Kamal Çöpülügöl yaylağından çıxanda örüş üstə Qarakeşlilərlə ağac davasına çıxmalı olur. O, altısının başını yarır, dördü qaçır…

Qarakeşlilər Laçının ən döyüşkən camaatı olan kəndlərindən biri sayılırdı.

Mərzillərin yaylaq yeri Dəli dağda, qışlağı isə Mil düzənliyinin Haramı deyilən sahəsində yerləşidi. 70-ci illərdən sonra üzüçmçülük və bağçılıq sürətələ inkişaf edirid. Üzümçü qızlara həsr etdiyim şeirdən yadda qalanlar:

Söz açsam bu yerin gözəllərindən

Həcərə, Sevilə bənzəri çoxdur.

Tənəklər məst olub qız əllərindən

Barmağı kəsilir, xəbəri yoxdur…

Mərzilidə kəndin içindən yayda qurusa da yağışlı havalarda axan çay da keçirdi…

Heyf, o kənddən və insanlardan…

-1993-cü ildə Surət Hüseynovun qiyamı Ağdam rayonunun, o cümlədən bizim kəndimizin də erməni işğalçılarının əlinə keçməsi üçün fürsət oldu. Kəndimizin neçə-neçə qeyrətli igidləri vətən üçün son damla qanlarına kimi döyüşdü, canından keçdi, şəhid oldu…

Mərzilinin torpaqlarının bir hissəsi Ergi deyilən qəsəbənin ətrafında olmaqla Milli Ordumuzun nəzarətindədir. Daim düşmən hədəfində olsalar da, o mərd və cəsur insanlar orda yaşayır, dinc əməklə çalışır. Düşmənə göz dağı kimi onun atəşi susmayan cəbhə xəttinin bu üzündən öz torpağında dəyanət göstərir. Və bu da yeni nəsldə ata-baba torpaqlarına mütləq dönməyimizə inam yaradır. Və son olaraq kədərli olsa da ümidli hisslərimin ifadəsini belə ifadə edərdim.

Mənim yiyəsiz çöllərim...

Nə qoyun otara billəm,

Nə quzu,

Nə gül-çiçəyini qoxlaram,

Nə keçmişimdən qalan izi.

İllərim orda qalıb,

Güllərim orda qalıb,

Ellərim pərən-pərən,

Çöllərim orda qalıb.

Qıçım sınıb,

Əllərim kəsilib,

Qollarım orda qalıb!



Dağları qəm əridib,

Dərd-bəla qum eyləyib.

Mərzili çöllərini,

Minalar şum eyləyib.

Bir çəngə işıq ola,

Haqqın çırağı gələ!

Bir cəngi səsi qalxa,

Ellərin tuğu gələ!

Bir igidin yumruğu,

Dağı nağara bilə!

Qalxa

        ölülər

                ayağa,

Allahım, məhşər ola!



Ey Vətən torpağına,

Al qanını tökənlər!,

Dizin-dizin yer şumlayıb,

Parça-parça qələm kimi,

Əl-qolunu, ayağını,

Ürəyini əkənlər!



Bu zülüm, bu dərd,

Yox, boşa gedə bilməz,

Mərd bilər, gəda bilməz!

Yenidən, yenidən, yeni dən,

Əkilər, səpilər!

Göyərər!

O dağlardan, o çöllərdən

bir zaman,

Hər zaman,

Hər bir zaman!

Başımız üstə

Fələklər göyərər,

Ürəklər göyərər,

Əl bitər, ayaq bitər!

İnşallah,

qeyrət dikələr

Bayraq bitər!

Elmin NURİ

Modern.az

 23.03.2015