31 dekabr Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü, 1991-ci ildən bu günə kimi hər il böyük təntənə ilə qeyd olunur. Bu gün dünyada 50 milyondan çox azərbaycanlı yaşayır. YUNESKO-nun  məlumatına görə, onlardan 29 milyonu Cənubi Azərbaycanın, 3 milyonu Türkiyənin, 2 milyondan artıq Rusiyanın, 1,5 milyonu ABŞ-ın, 500 mini Ukraynanın, 300 mini Almaniyanın, 180 mini Fransanın, 175 mini Kanadanın, 350 mini Hindistan və Pakistanın, 700 mini İraqın, 430 mini Əfqanıstanın payına düşür.

Azərbaycanlılar minilliklər boyu özlərinin tarixi torpağı olan Azərbaycan ərazisində yaşayaraq, bəşər sivilizasiyasına böyük töhfələr vermişlər. Yadelli işğalçıların Azərbaycan coğrafiyasına hücumları, müharibələr, inqilablar, hərbi münaqişələr, dünyada gedən içtimai-iqtisadi proseslər nəticəsində Azərbaycan iki yerə parçalanmışdır.

Azərbaycanlıların bir qismi yurd-yuvalarından didərgin salınıb, deportasiyalara məruz qalmış, iş tapmaq, təhsil almaq məqsədilə doğma Vətəni tərk edərək başqa ölkələrdə məskunlaşmışlar. Hazırda dünyanın demək olar ki, hər yerində azərbaycanlılar yaşayırlar. Bu gün Rusiyada, Ukraynada, Müstəqil Dövlətlər Birliyinin digər ölkələrində, Baltikyanı ölkələrdə, Avropada, Amerikada, Şərq ölkələrində iri Azərbaycan icmaları yaranmışdır.

Azərbaycanlıların deportasiyaya məruz qalmasının tarixi bu günün, dünənin işi deyildir. Dünyanın beş qitəsində məskunlaşan azərbaycanlıların siyasi, iqtisadi və sosial-mədəni fəaliyyəti yaşadıqları ölkələr, oradakı şərait, mənəvi dəyərlər kimi müxtəlifdir.

Azərbaycan diasporunun təşəkkülü və formalaşması tarixi bir neçə mərhələyə bölünür:

1. VII əsrin sonu – VIII əsrin əvvəlləri. Xilafət ordusunun Azərbaycana yürüşü, islam dininin yayılması ilə əlaqədar burada ərəbdilli elm və mədəniyyətin inkişafı, eyni zamanda onlarca azərbaycanlı mütəfəkkirlərin Yaxın və Orta Şərqin şəhərlərinə axını başlamış və bu proses diasporun yaranmasının təməlini qoymuşdur.

2. X-XIX əsrlər. Yaxın Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzində əslən Azərbaycandan olan yüzlərlə alim və tələbənin biliklərə yiyələnməsi, milli təfəkkürümüzün region xalqlarının intihabında qabaqcıl mövqeyə çıxması sayəsində xaricdə məskunlaşması daha geniş vüsət almışdır.

3. Azərbaycan diasporunun formalaşmasının 3-cü mərhələsi. Bu dövr Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonrakı dövrə təsadüf edir. Rusiyada diasporun təşəkkülünü şərti olaraq iki dövrə bölmək olar: XX əsrin əvvəllərindən 1920-ci ilədək olan birinci dövr. 1920-ci ildən sonrakı, ikinci dövrdə isə bu proses intensivləşmişdir.

4. Diasporun formalaşmasının 4-cü mərhələsi. Həmin dövr tarixdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının (1918-1920) süqutundan sonrakı dövrdə xarici ölkələrə  mühacirlərin axını və Avropada Azərbaycan diasporunun təşəkkülü ilə bağlıdır.

5. 1941-1945-ci illərdə II Dünya müharibəsi zamanı əsirlikdə və Sovet qəza maşınının ölüm xofundan Vətənə dönə bilməyən azərbaycanlılardan ibarət icmaların yaranması, diasporun formalaşmasının 5-ci mərhələsi kimi səciyyələndirilir.

6. SSRİ-nin süqutundan sonra Avropa ölkələrində azərbaycanlıların yeni nəsillərinin məskunlaşması diasporun təşəkkülünün son mərhələsi kimi qiymətləndirilə bilər.

XX əsrin sonlarına yaxın SSRİ adlı nəhəng bir imperiyanın həyatında qlobal təbəllüdatlar dövrü başlandı. Sovetlər imperiyasının iqtisadi potensialı getdikcə zəifləməyə və siyasi cəhətdən çökməyə başladı. Bu çöküşü Sovetlər imperiyasının tərkibinə daxil olan ölkələrin narazı xalqları daha da sürətləndirdi. Yerlərdə ardıcıl mitinqlər və tətillər geniş vüsət aldı. Bu mitinq və tətillər böyük dəyişiliklər tələb edirdi. Bu, geriyə dönməz prosesdə Azərbaycan xalqının özünüdərki, həmrəylik hissi daha da gücləndi.

Bu məqsədlə Naxçıvanda “Sərhəd hərəkatı” adı altında siyasi aksiyalara rəvac verildi. 1989-cu ilin soyuq, şaxtalı qış günündə minlərlə soydaşımız  tarixin ədalətsiz hökmünə - təxminən 200 il bundan əvvəl bağlanmış Gülüstan və Türkmənçay sülh müqavilələrinin şərtlərinə etiraz əlaməti olaraq Araz çayının sahilinə toplaşdılar. Genişlənən demokratik xalq hərəkatının nəticəsində 31 dekabr 1989-cu ildə doğma Azərbaycanımızı ikiyə bölən SSRİ-İRAN sərhədi boyunca çəkilən sərhəd çəpərləri sökülüb dağıdıldı. İlk dəfə olaraq Arazın o tayında , bu tayında olan həmvətənlərin, qanı bir, canı bir olan qardaş və bacıların yaxından ünsiyyət imkanları yarandı. Beləliklə, 31 dekabr Azərbaycanın tarixinə Milli Həmrəylik Günü kimi daxil oldu. 1990-cı ildə isə həmin günün ildönümü Naxçıvan Muxtar Respublikasında təntənəli surətdə qeyd edildi.

1990-cı ilin noyabr ayının 3-də İstanbulda keçirilən Birinci Millətlərarası Azərbaycan dərnəkləri qurultayı Naxçıvan Muxtar Respublikasından başlanmış sərhəd hərəkatının real davamı kimi milli birlik və həmrəylik yolunda atılan daha bir addım oldu. Noyabrın 5-də qurultayın qəbul etdiyi qərarda 31 dekabr gününün hər il geniş qeyd edilməsi fikri irəli sürüldü. 1991-ci ilin 16 dekabrında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Heydər Əliyev Dünya azərbaycanlılarının birliyini yaratmağın zəruriliyini nəzərə alaraq dekabrın 31-ni Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik Günü elan etdi. Bundan cəmi doqquz gün sonra  Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin Milli Şurası hər il dekabr ayının 31-nin Azərbaycanlıların Həmrəylik Günü elan olunması barədə sərəncam verdi. Beləliklə, bu tarix dünya azərbaycanlılarının hər il yüksək sevinclə qeyd etdikləri milli bayrama çevrilmişdir. Bu bayram ayrı-ayrı ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarla əlaqələr qurmaq, onlar arasında birlik və həmrəylik yaratmaq ideyasına geniş vüsət verdi. Dünya çaplı siyasətçi olan Heydər Əliyevin 2002-ci il 5 iyul tarixli Fərmanı ilə Xarici ölkələrdə yaşayan azərbaycanlılarla iş üzrə Dövlət Komitəsinin yaradılmasından sonra dünya azərbaycanlılarının arasında həmrəyliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində daha məqsədyönlü iş aparılır. Bu gün dünya azərbaycanlıları özlərinin tarixi vətəni olan Azərbaycanın dövlətçilik taleyi üçün yumruğ kimi bötöv və onunla birlikdədirlər.

2020 ci ilin sentyabrın 27-də Ermənistanın ölkəmizə qarşı törətdiyi hərbi təcavüzə cavab olaraq Azərbaycan xalqı Ali Baş Komandan, Prezident İlham Əliyevin çağırışı ilə Böyük Vətən müharibəsinə qalxdı.  Müzəffər Azərbaycan ordusu hər anı qəhrəmanlıqlarla dolu 44 gün ərzində düşməni ağır məğlubiyyətə uğratdı və ölkəmizin ərazi bütövlüyünü təmin etdi. Milli dövlətçilik tariximizdə və xalqımızın yaddaşında əbədi yaşayacaq şanlı Zəfər, ordumuzun yüksək peşəkarlığı və Prezident İlham Əliyevin gərgin siyasi-diplomatik fəaliyyəti nəticəsində mümkün olmuşdur.

Müqəddəs Vətən müharibəsi zamanı dünyanın başqa ölkələrində yaşayan soydaşlarımızın düşmənin və anti-Azərbaycan dairələrin məkrli təxribatlarına qarşı cəsarətli etirazları, Azərbaycan həqiqətlərinin dünya içtimaiyyətinə çatdırılması işində fədakar xidmətləri Ümumimilli qələbəmizə layiqli töhfə oldu.

Hazırda Dünya Azərbaycanlılarının Həmrəylik gününün qeyd edilməsi bütün Dünya Azərbaycanlıları tərəfindən artıq bir zərurətə və mənəvi ehtiyaca çevrilmişdir. Bu bayram dünyanın 70-dən çox ölkəsində azərbaycanlılar tərəfindən böyük sevinclə qeyd olunur.

ƏŞRƏF  HÜSEYNLİ
Tarix elmləri doktoru, professor.