Tarixdə elə şəxsiyyətlər var ki, onlar yalnızca bir nəslin qohumu, əqrabası olmurlar, ölməz əməlləri ilə təmsil etdikləri bütöv bir millətin yaxınına, doğmasına, əzizinə çevrilirlər.

Görünür, hər böyük millətin öz "Sakit Donu", öz "Dəli Kür"ü yazılmalıdır.Yəqin ədəbi baxımdan bu qaçılmaz bir tale diqtəsidir. Amma bu "Sakit Donları", bu "Dəli Kürləri" yazanlar kimdir? Və əsrlərin alt qatlarından günümüzə qədər bir millətin qan yaddaşında yığılıb qalan vazkeçilməz tarixi və irsi xatirələri dilə gətirmək görəvi niyə başqa birisinə yox, sonralar adı dillər əzbərinə çevriləcək hansısa bir yazıçıya əmanət edilir? Bu tarixi görəvə Tanrı diqtəsindən başqa nə ad vermək olar ki? Bu, seçilmişliyin ən önəmli işarəti deyilsə, bəs nədir?

Mənsub olduğum "Şıxlı" soyadı oxuculara çox şey desə də, mən, bu gün İsmayıl Şıxlıdan yalnız bir qohum kimi söhbət açmaq istəməzdim. Çünki, o insan, yuxarıda dediyim kimi, doğmalıqların, qohumluqların fövqündə dayanan bir şəxsiyyət idi və vəfatından bunca il sonra da, belə qalmaqda davam edir. O xalqının əzizi idi, vətəninin Şıxlısı idi.

İsmayıl Şıxlı ortaya qoyduğu ədəbi mətnlərlə və müdrik ruhunu üzə çıxardan şəxsiyyəti ilə iyrimici yüz il Azərbaycan ədəbiyyatının seçilmiş, sevilmiş yazarlarından biri olmuşdur vә bu әzәldәn әbәdә belə də davam edәcәkdir.

Azərbaycanda, eləcə də onun hüdudlarında ədəbi çevrələrdə İsmayıl Şıxlı adını duymayan sənət adamı yəqin ki yoxdur. Ədəbiyyat ensklopediyaları oxucusuna ən azında aşağıdakı bilgini diqtə edir: Şıxlınski İsmayıl Qəhrəman oğlu (İsmayıl Şıxlı) - nasir, ədəbiyyatşünas, publisist, yazıçı, ssenari müəllifi, 1949-cu ildən Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü, filologiya elmləri namizədi, Azərbaycanın xalq yazıçısı, Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin deputatı, M.F.Axundov adına  vә Azərbaycan komsomolu mükafatları laureatı!

Yuxarıdakı ensklopedik məlumatlara rəsmi həyat hekayəsi nələri əlavə edir? - İsmayıl Şıxlı 1919-cu il martın 22-də Qazax rayonunun İkinci Şıxlı kəndində müəllim ailəsində anadan olmuşdur. Sonralar Kosalar kəndində ibtidai məktəbi bitirmiş, Qazax pedaqoji məktəbində təhsil almışdır. Bir il Kosalar kənd orta məktəbində müəllim işlədikdən sonra o zamankı APİ-nin dil və ədəbiyyat fakültəsində təhsilini davam etdirmişdir. Tәhsilini başa vurduqdan sonra Qazax rayonunun Kosalar kənd orta məktəbində dərs hissə müdiri kimi işə başlamışdır. İkinci Dünya müharibəsi dövründə sovet ordusu tərkibində ön cəbhələrdə vuruşmuşdur. Tərxis edildikdən sonra yenidən ( altı ay ) Kosalar kənd məktəbində tədris hissə müdiri vəzifəsini davam etdirmişdir. Sonra bir yaradıcı insan kimi həyatını Bakıda davam etdirmiş; APİ-nin filologiya fakültəsində aspirant (1946-1949), müəllim, baş müəllim olmuş, xarici ölkələr ədəbiyyatı kafedrasının müdiri, bir müddət Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının katibi vəzişfəsində çalışmıs, "Azərbaycan" jurnalının baş redaktoru, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının birinci katibi (1981-1987), SSRİ Yazıçılar İttifaqının katibi olmuşdur. 1991-ci ildə isə Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Ağsaqqallar Şurasının sədri seçilmişdir.Xidmətlərinə görə "Qırmızı əmək bayrağı", II dərəcəli "Birinci Dünya müharibəsi" ordenləri və medallarla təltif edilmişdir. 1995-ci il iyulun 26-da Bakıda vəfat etmiş, Fəxri xiyabanda dəfn olunmuşdur.

Bir ömrün bir neçə cümlәyә sıxışdırılmış gedişatı! Amma bu sәtrlәrin arxasında dastanlara sığmayacaq şәrәfli bir ömrün dayandığını kim bilmir ki?!

Qəribədir... cəmisi iki-üç dəqiqəyə oxunulan bu yazıda Azərbaycan ədəbiyyatının klassiklərindən birinin, cəsarəti və comərdliyilə nümunə olmuş dahi bir şəxsiyyətin həyatı təsvir olunub, hər zaman öz sözünü deyə bilmiş, heç kimdən və heç nədən çəkinmədən yaşamış bir şəxsiyyətin...

Qan - ruhdur deyәnlәr әsla yanılmır. Keçmişlәrdәn gәlәcәklәrә böyük insanı keyfiyyәtәrin daşıyıcısı da qandır. Bu anlamda “Şıxlı” soyadının Azәrbaycan mәkanında özünәmәxsus çәkisi vardır.

Şixlinskilər öz soyadlarını Şıxı ağadan alıblar. Azərbaycana Əliağa Şıxlinski, Cavad bəy Şıxlinski, İsrafil bəy Şıxlinski, Şərif bəy Şixlinski, Alay bəy Şıxlinski, Hüseyn bəy Şıxlinski, Arif  Şıxlinski və s... kimi şəxsiyyətlər bəxş etmiş bu nəslin tarixi 1500-cü illərdən qeydə alınır.

Bizim nəslin nümayəndələri arasında ədəbiyyata olan sevgisiylə tanınanlar az olmamışdır. İsmayıl əmimdən əvvəl və sonra ədəbiyyatda öz sözünü deyə bilmiş şəxslərimiz çox olub. Məsələn, zəkasına görə "Arif" təxəllüsü verilən, qeyrət və millətsevәrliyi ucbatından çox bəlalar və müsibətlər çəkmiş şair Mustafa ağa Şıxlinski (1774-1845) öz dövrünün ən qabaqcıl və tərəqqipərvər ziyalısı idi. Şeirləri, qəzəl və qoşmaları dildən-dilə dolaşırdı. Amma Şıxlıllar arasında İsmayıl Şıxlının yeri bir başqadır. O,  ədəbiyyatda özündən sonra bir məktəb, bir iz qoyub getmiş əzəmətli və bənzərsiz bir şəxsiyyətdir.

İsmayıl Şıxlı ədəbiyyata 1938-ci ildə "Quşlar" şeri ilə gəlmişdi, lakin "Heç olmasa bircə şerim dərc olunaydı..." deyən İsmayıl Şıxlı, elə o ilk şeri "Ədəbiyyat” qəzetiindә dərc olunanda, şair olmaq sevdasına birdəfəlik son qoymuşdur. Sonralar özü bu hadisәni belcә xatırlayacaqdı: "Həmin gün mən həm sevinir, həm də kədərlənirdim. Sevinirdim - nəhayət, şerim çıxdı; kədərlənirdim - heyf ki, bir də şeir yazmayacağam..."

Bu, özünə inamsizliq deyildi, yox, bu, təxminən 20 yaşında olan bir gəncin öz imkanlarını qiymətləndirə bilmək, yazdıqlarına tənqidi yanaşmaq qabilliyyəti və  qətiyyəti idi! Və bəlkə belə olmasaydı, sonralar  şirin və mötəbər qələmilə, şeirsәl nәsir diliylә hər zaman seçilən yazıçı - İsmayıl Şıxlı olmazdı.

1968-ci ildə nəşr olunmuş və mən dünyaya gəldiyim il (1969) ekranlaşdırılmış “Dəli Kür” romanı dövrün ən çox oxunan və sevilən əsərlərindən biri idi vә biri olaraq da qaldığına  şübhә yoxdur.

İsmayıl Şıxlını sağlığında görmәk, onunla az da olsa eyni mәkan vә zamanı paylaşmaq mәncә insana verilәn bir tale bəxtiyarlığıdır. Belә bәxtiyarlardan biri olduğuma görә özümü şanslı hiss edirәm.

Mən İsmayıl Şıxlının “qanadları” altında böyümüş vә onun  qeyri-adi insan olduğunu hәlә uşaqlıqdan dәrk etmiş birisiyәm. Böyüklә böyük, kiçiklә kiçik kimi davranmağı bacaran, ailəmizin, nəslimizin ən sevimli, ən mötərəm ağsaqqalı olan bu insan hәr kәsin qәlbinin sevimlisinә çevrilmәyi bacarırdı. Әslindә, bacarırdı demәk yanlışdır, bu xüsusiyyәt  onda  Allah vergisi idi. Azərbaycan Respublikasının əməkdar mühəndisi, onlarla elmi kitabın və monoqrafiyaların müəllifi olan atam - Arif Şərifbəy oğlu Şixlinski ilə  aralarında on yaş fərq olmasına baxmayaraq, o, atamın ən yaxın sirdaşı idi.

Əslində ailədə olan belə bir insana pərəstiş edərək böyümək təbiidir, və bu pərəstiş mənim qəlbimdə ədəbiyyata sevgi və maraq doğurmaya bilməzdi. Onun əsərləri stolüstü kitablarım idi. Ən cətin və çıxılmaz sandığım anlarda mən bu kitablardan, sözün əsil mənasında, dərs alır və təsəlli tapırdım. Ədəbiyyata sevgimin gün-gündən artdığını evdə hər kəs hiss edirdi və bunu hiss etmәk elə də çətin iş deyildi. Çünki, çox erkən yaşlarımdan başlayaraq şeirlər yazırdım, inanılmaz tezliklə bir kitabı digərinin ardınca oxuyur, hətta bir kitabı bir günə bitirmədən gecəni belə yatmırdım. Məktəbin  gənc şairlər dərnəyinin sədri, divar qəzetinin redaktoru, rəssamı və şairi idim. Dərslərimdən əla qiymət aldığım, hər şeyi zamanında çatdırdığım üçün evdə mənin bu maraqlarıma qarşı çıxmırdılar. Kitablara qeyri-adi həvəsim dərslərimə zərrə qədər də mane olmurdu. Bu fәrqliliyim İsmayıl әmimin dә diqqәtindәn qaçmamışdı. İsmayıl Şıxlı ilә - bu böyük insanla bağlı o qәdәr unudulmaz xatirәlәrim var ki!

...On dörd yaşım vardı, doqquzuncu sinifdə oxuyurdum. Bir gün atam “Hansı instituta gedəcəksən” deyə soruşduğunda qulaqlarına inanmadı. Çünki mən “Həkim olacağam” cavabı vermişdim. Bazar günlərindən birində atam üç ümumi dəftər dolusu şeirlərimi də götürüb məni İsmayıl Şıxlının evinə apardı. Aralarında olan üzun söhbətdən sonra, əmim məni öz iş otaqına çağırdı. Bu otaq mənimçün nağıllar aləminə bənzəyən, əlçatmaz və əsrarəngiz bir dünyanın әn sehirli  guşəsi  idi. Tavana dirənən kitab rəflərindəki saysız-hesabsız kitabların özünəməzsus ətri məni bihuş edirdi.

O, iri möhtəşəm yazı stolunun arxasına keçib oturdu və yanındakı stulda mənə yer göstərdi. Həyəcanlıydım.  Dərsdən, ordan-burdan sual verdikdən sonra, “Eşitdim, həkim olmaq istəyirsən” - deyib eynəyin üstündәn mənə baxaraq gülümsədi.

- Bəli, - dedim. - Həkim olmaq çoxdankı arzumdur.

Əmim stolunun üstündəki şeir dəftərlərimə işarə edərək:

- Biz həmişə sənin ədəbiyyatçı olacağını düşünürdük. Amma..., həkimlik də mötəbər bir sənətdir, həkim hər kəsə  lazımlı insandır. Həkim olmaq istəyirsən ol! Ədəbiyyat isə hər zaman səninlə olacaq, ürəyində. Neçə yaşın olur olsun, ona olan sevgin əsil sevgiydisə, səni yenidən özünə çəkib gətirəcək. Hər zaman həkim ola bilməzsən, amma ürəyin hər dəfə dindiyində yazacaqsan!” – dedi.

Aradan çox zaman keçmәsinә baxmayaraq mən bu sözləri unuda bilmirəm. Sanki İsmayıl әmim, bәlkә heç özü dә fәrqindә olmadan, həmin gün həyat yolumu çizdi, məni әdәbiyyat deyilәn sirli dünyaya uğurladı. Beləcə, dahi bildiyim bir insandan xeyir-dua aldım. Və onun dediyi kimi də oldu; həkim oldum, ədəbiyyat isə mənimlə yaşadı, hər zaman qəlbimin bir parçası olaraq qaldı.

İsmayıl Şıxlı haqqında saysız elmi işlәr vә mәqalәllәr yazılmışdır. Hamısının adlarını burada sadalamaq fikrindәn uzağam, amma yazılan elə fikirlər vardır ki, onları xatırlamamaq mümkün deyil.

Gözəl şairimiz Məmməd İsmayıl “Yazıçı” qәzetinin İsmayıl әmimә hәsr olunmuş xüsusi buraxılışıda əziz qələm  dostu və  həmkarı haqqında belə yazır:  “Adların, soyadların insan taleyindә  önәmli bir yeri var. Dәdә Qorqud dönәmlәrindә ad almaq üçün mütlәq  alacağın ada uyğun nәsә etmәli idin. Adları biz seçmirik. Heç istәsәk dә seçmәk imkanımız da yoxdur. Olsa-olsa özümüzә tәxәllüs seçә bilәrik. Bizimçün  seçilәn adı  ömrümüzün sonuna qәdәr çalışıb, vuruşub, nәyin bahasına olursa olsun, doğrultmağa çalışırıq.

“İsmayıl” adı vә “Şıxlı” tәxәllüsü, Hüseyin Arifin tәbiri ilә desәk, bir “türk xocası”nın әzmi ilә elә yüksәk bir sәviyyәyә çatdı ki, hamı tәrәfindәn sevilәn adlar siyahısında ön sıralarda qәrar  tutdu.  İbrahim peyğәmbәrin Allaha qurban dediyi oğlu İsmayıldan, Şah İsmayıl Xәtaiyә  qәdәr uzanan tarixi İsmayıllar  sürәci!  Belәcә, İsmayıl Şıxlı da adına vә soyadına çәkdi – o, hәm İsmayıl, hәm dә Şıx oldu... Diqqәtli oxucu “Dәli Kür”ün gizli güclәrin diqtәsi ilә yazıldığını hiss etmәmiş deyil. Çünki bu әsәrin Kürün özü kimi lәngәrli vә canayatımlı dili tәbәt kamilliyinә bәrabәr bir sәviyyәyә  ulaşdırılmışdır.  Sәmavi kitablarda olduğu kimi, bu romanı oxuduqca onda insanüstü bir şeylәrin olduğunu hiss edirsən. İsmayıl Şıxlı kitabın yox, Tanrı diqtәsinin, vәhyin  yazıçısı idi. Әsәrlәrinә hopdurulan enərjisi ona ölümsüzlük qazandırdı!”

Bəli! O, hətta, bütün ədəbi yaradıcılığı boyu yalnızca “Dəli Kürü” yazmış olsaydı belə, yenə də adını Azərbaycan ədəbiyyatının ön səhifəsinə həkk etmiş olardı.

Bәzәn gözәgörünmәzlәrin tәsir gücü gözәgörünәnlәrdәn qat-qat güclü olur.”Vicdan”, “namus” deyilәn şeylәr heç zaman gözә görünmәz. Amma namusu vә vicdanı olanlar vicdansızlıqlara qarşı susa bilmirlər. Әdәbiyyatımızda ilk dəfə olaraq, öz yazısında Vicdana belәcә dil verib danışdıran, "Amanın günüdür, məni itirməyin, itirsəniz bir daha tapa bilməzsiniz!" deyən dә İsmayıl Şıxlı  oldu.Vә bu oluşuyla da, o, hər zaman haqqın danışan dili, susmayan vicdanı olacaqdı.

Tanınmış ədəbiyyat adamlarımızdan İntiqam Qasımzadə mәqalәlәlәrinin birindә belә yazır: “İsmayıl Şıxlı macal tapıb "Ölən dünyam" romanının son nöqtəsini qoymaqla, 50 illik yaradıcılıq yoluna da yekun vurdu. Və sanki bundan sonra o da qəhrəmanı Həsən ağa kimi rahatlıq tapıb dünyasını dəyişdi, əbədiyyətə qovuşdu. Belə bir deyim var, deyirlər: "yazıçının əsərləri oxunursa, deməli, o, yaşayır". Bunun belə olub-olmadığını mən bilmirəm. Amma onu qəti bilirəm ki, İsmayıl Şıxlı - əsərləri oxunan və sevilən yazıçıdır...”

1995-ci ildə, əvvəl atamı, cəmi bir həftə sonra isə atam qədər sevdiyim insanı - İsmayıl Şıxlını itirdim. Bu itkilәr  yalnızca bizim nəslin deyil, Azərbaycanın itkisi idi. Onların dəfninə gələn hər bir insanın simasında dərin hüzn və kədər vardı – xalq öz əzizi ilə vidalaşırdı... O günlərdə yaşadıqlarımı qələmə almaqda çətinlik çəkirəm.

Sevimli uşaq yazıçısı, İsmayıl Şıxlının gəlini Reyhanə Yusif qızı (Şıxlı) öz xatirələrində belə deyir: “...bərk xəstə idi, amma əzizlərinin və eləcə də mənim sürəkli təkidimizlə “Ölən dünyam” əsərini tamamlamağa razılaşdı. Ümidə xala (həyat yoldaşı) və mən sırayla onun dediklərini yazır və sonra da özünə oxuyurduq, bəzən heç redaktə etməsinə də ehtiyac olmurdu. Bütün gücünü və iradəsini toplamışdı. Əsər birdiyində, sanki sonuncu missiyasını yerinə yetirmiş kimi dərindən nəfəs aldı... amma...  “Ölən Dünya”sını görmədən dünyasını dəyişdi... Belə bir insannın – bu qədər sadə, amma bu qədər qeyri-adi bir insanın ölümünə hələ də inanmaq istəmirəm!”

Bəzən İsmayıl Şıxlının keçmiş dostları, qohumlarımız dalğın oturduğum zamanlarda  mәni ona bənzədir, “gözlərin rəhmətliyin gözlərinə yaman oyşayır” deyirlər. Bununla necə də qürur duyuram! Amma istərdim ki, bәnzәrliyimiz yalnız göz bәnzәrliyi ilә qalmasın... Kaş onun müqәddәs ruhu mәnә çətin və qəribə dünyanı İsmayıl Şıxlı gözlərilə görmәkdә və ədəbiyyata onun baxışlarıyla baxmaqda yardımçı olsun!

P.S. Çin filosofu Konfutsinin belә mәşhur kәlamı var: “İnsan öldüyü  zaman yox, onu sonuncu xatırlayacaq adam öləndә dünyasını dәyişir”. Bu hesabla İsmayıl Şıxlının ömür ölümsüzlüyü әbәdiyyәt qәdәrdir. Çünki nә qәdәr ki, Azәrbaycan xalqı vә Azәrbaycan әdәbiyyatı var, Onu xatırlayanlar da var olacaqdır!

Afaq ŞIXLI.

Moskva

12.06.12.