Ötən məqaləmizdə şeirdə qafiyənin nə olduğunu demişdik.

Poetik fikri şeirə çevirən əsas şərtlərdən biri də bölgüdü. Bölgü necə yaranır, ritmə və ahəngə çevrilir? Bu məqamda şeir musiqi ilə qovuşur, yəni müsiqiyə xas olan ritm, ahəng, elə şeirdə də əsasdı.

Bu məsələnin çox da dərinliyinə getmədən qısaca onu qeyd edək ki, hər xalqın, millətin də öz musiqi ritmi olmalıdır, olmayanda hardansa yararlanır. Məslən, bütün dağıstan və gürcüstan xalqlarının toplum halda bir “Ləzginka” ritmi var. O ritm asta, orta və yeyin ifa variyasiyalarında istifadə olunur. Bu baxımdan azərbaycanın  milli rtmləri daha zəngindir: Qyatağı, Tərəkəmə, Cəngi, Yallı və s. və i. Ermənilərdə isə bütovlüklə alınma, daha doğrusu, oğurluq ritmlərdi. Bunun çox geniş, tarixi, elim səbəbləri də var. Biri də  rəngarəng təbiətə və mədəniyyətə sahib olmaqdır. Bunu da burada qoyub, yenə mövzuya qayıdaq.

Poeziya söz sənəti olduğundan əvvəlcə sözün necə yaranması və tələffüzünə baxaq. Söz nədir, o necə yaranır? Necə bölünür, necə poetik olur? Bu suallar POEZİYA binasının mühüm kərpclərindəndir. Bunları ardıcılıqla aydınlaşdıraq.

Çağdaş Azərbaycan dilində 9 səsli (sait, laut), yəni ayrıca tələffüz olunan səslər və 23 səssiz (samit, anlaut), yəni səslilərin köməyilə tələffüz olunan səslər var. Deməli, bütün sözlər, riyazi dildə desək, bu elementlərin hesabına yaranır. Söz  - məna ifadə edən səs birləşmələridir. Sözün tələffüzdə ən kiçik vahidi hecadır. Ən sadə sözlər təkhecalı sözlərdir. Məsələn: su, ot, yer, göy, dağ, daş və s. Sözlər özndə olan səslilərin sayı qədər hecalara ayrılır. Deməli, hər cümlənin ölçüsü, belə desək, tərkibindəki hecaların müəyyən sayı olur.

Söz hecalardan ibarət olduğundan, nəzəri olaraq: 1;, 2;, 3;, 4;, 5;, 6;,7;, 8;, 9;, 10;, 11;, 12;, 13,14;, 15;, 16;, 17;, 18;.  və s. hecalı misralar qurmaq və belə ölçülü şeirlər yazmaq olardı.

Şeir cümlələri elə qurulmalıdır ki, o müəyyən məna ifadə edən misralara bölünə bilsin və fikir misrada, beytdə, yaxud da bənddə tamamlansın. Bu zaman misralardakı hecaların sayı eyni olmalıdır. Bunu say, yaxud bölgü simmetriyası adlandırmaq olar. Çünki simmetriya gözəlliyin əsas tələblərindən biridi. Şeir də gözəllik sənətinin bir növü olduğundan burda da simmetriya qanunlarının tələbi ödənilməlidir. Belə bir sadə misala baxaq: “Yüz ölç, bir biç!” bu atalar sözü hələ şeir deyil, amma burda şeirin ilkin əlamətləri var.     

Bölgücə 1:1 =2;.  Burada “:” işarəsi riyazi bölgü deyil, ifadənin bölgü nisbəti mənasındadır.

Bunu 1+1; kimi də vermək olardı, amma sözdə hecaların bölgü nisbəti kimi vermək daha uyğundu. Yaxud: “Asta vur, rasta vur!” Burada qafiyə və rədif elementləri var, həmçinin bölgü görünür: 2:1=3; Bunlara şeir forması kimi baxsaq, 2 hecalı və 3 hecalı misralar hesab etmək olar. Lakin bu bölgünün imkanları o qədər azdır ki, dərin, yaxud adicə məna ifadə edən cümlə qurmağa yaramır.

İndi də 4 hecalı misraya baxaq: 2:2=4;

Uşaqlıqdan yadda qalan bir misal: “ İynə-iynə, Ucu düymə, Haldır dedi, Huldur dedi, Al nağara, Vur dağara, Çıx qırağa! “ Və s. Burda göründüyü kimi sətirlərdə hecaların nisbəti dəyişsə də ümumi bölünmə sayı eyni qalır:  2:2;, 2:2;, 1:3;, 1:3;, 1:3;

5 hecalı şeirlər:

Bir sürü atlar,   3:2 

Çəməndə otlar, 3:2

Vaxtı gələndə   2:3

Ürəyi partlar.    3:2

Mənası pambıq qozası olan bu tapmaca-şeirdən göründüyü kimi misralarda hecanın ümumi sayı və ritmi saxlanılmaqla bölgülərdə nisbət dəyişilə bilər. (3:2;~ 2:3;)

Başqa bir misal:

Dağda darılar,         (2:3;

Sünbül sarılar,        (2:3)

Qoca qarılar,           (2:3)

Bu balama qurban! (4:2)

Burda eyni bir şeirdə 5 və 6 hecalı misraların  olmasını maraqlı fakt kimi yaddaşımızda saxlayaq!

Yaxud bir xaql mahnısından örnək:

Baxcada güllər,  3:2

Oxur bülbüllər,   3:2  (2+1):2

Belə deyirlər,      3:2  (2+1):2

Yenə yaz gəlir.   3:2  (2+1):2

Burda göründüyü kimi 3-lük bölgü 3=(2+1) şəıklinə də düşə bilər. Bu heca şeirində bəzən sözlərin ahəng xatirinə bölünməsini göstərir.  Burda “+” işarəsi sözün şeirdə  tələffüzünün yarlmbölgü nisbətində, yaxud yumşaq bölgüdə olmasınını bildirir.

Ötən yazıda Aşıq Ələsgərdən belə bir misal gətirmişdik: “ Bahar fəsli, yaz ayaları gələndə, Süsənli, sünblüllü, lalalı dağlar.” Burda 11= 4:4:3; olsa da, 6:5 bölgüsü də alına bilər, bu zaman misrada hecalar: 11=6:5=6(2:2:2): 5(2:3); şəkilində alınır. Heca şeirində alt bölgü dediyimiz həmin elə bu mötərizə içində olanlardı. Bu dediyimiz bölgüdən ritmə, ritmdən də ahəngə keçməyin özüdü.

Heca vəznində misralarda hecanın sayının fərqlənməsi çox az rast gəlinən haldır, lakin şeirin ilk formalaşdığı zamanlarda onlar çox olmuş və Kitabi Dədə Qorqud şeirlərində 11, 12, 13 və s. hecalı misralar yan-yana işlədilmişdir.

Danışıq dilimizdə ən çox 1, 2, 3, 4 və 5 hecalı sözlər işləndiyindən şeir misralarının strukturunda da bu nisbətlər rol oynayır. Azərbaycan şeirinin ən işlək şəkli 7, 8 və 11-lik hecalarıdı, qalanları nisbətən az işlənir. Bir və iki hecalı sözlər yanaşı işlədildikdə çox vaxt tərkibə çevrilərək birgə işlənir. Məsələn, “bir gül” sözü əslində “birgül” kimi tələffüz olunur, yaxud “acı su” “acısu” və i. Bu sadə detallar şeirin yaranmasında, strukturunda, danışıq sürətində mühümdü.

Azhecalı şeirlərdə oynaqlıq çox olduğundan layla və oxşamalarda, uşaq şeirlərində daha çox istifadə olunur. Şeirmizdə 6-lıq, 9-luq və 10-luq hecalar az işlənir. Öz növbəsində 6 hecalı şeirin misraları, nəzəri olaraq: 3:3;,  2:4; və 4:2; nisbətlərində bölgülənə bilər. 7-lik hecada əasas olaraq 4:3; bölgüsüylə yanaşı, 3:4; yaxud bunların qarışq kombinasiyaları işlənir. 8-lik 4:4;, yaxud 5:3=2:3:3= 3:2:3; şəkillərində işlənə bilər. Səməd Vurğunun məşhur “Azərbaycan” şeiri 8-lik hecada yazılmışdır.

El bilir ki, sən mənimsən,

Yurdum, yuvam, məskənimsən,

Anam, doğma vətənimsən,

Ayrılarmı könül candan,

Azəbycan, Azərbaycan!

 9-luq isə 4:5;, 5:4; yaxud 3:3:3; bölgülərində işlənir. Çox az işlənən 10-luq hecalı şeirlər də 5:5; nisbətinə iki bölgülü olmaqla yazılır. Lakin bu bölgü də öz bövbəsində 10 =5:5= (2:3):( 2:3) = (3:2):( 2:3); və s. kimi ola bilər.

Ən çox işlənən 11-lik şeirinin əsas bölgüsü: 11=6:5; şəklində işlənir. Burda heca şeirinin daha maraqalı bir xüsusiyyəti meydana çıxır. Bu klassik şeir nəzəriyyəçilərinin diqqət yerimədiyi bir məqamdır. Heca şeirində əsas bölgülərdən əlavə alt bölgülər də olur. Alt bölgü əsas bölgünün daxilində bölgülərin olmasıdır: 11= 6:5 =6 (2:4):5 (2:3). Bu əsasən yükək texnikalı, yüksək sənətkarlığı olan ustadların yaratdıqları nümunələdə rast gəlinən bölgüdü.

11-lik şeirdə istifadə olunan daha bir bölgü də var ki, 4:4:3; şəklində işlənir. Bu daha oynaq, ahəngli formadır. Şəhriyarın məşhur “Heydərbabaya salam” poeması bu bölgüdə yazılmışdır.

Heydər Baba, ildırımlar şaxanda,      4:4:3

Sellər, sular şaqqıldayıb axanda,       4:4:3

Qızlar ona səf bağlayıb baxanda,      4:4:3

Salam olsun şövkətizə, elizə,            4:4:3

Mənim də bir adım gəlsin dilizə.      4:4:3

    11-lik hecanın ən çox işləndiyi klassik aşıq şeirndə  6:5 və 4:4:3 bölgülərinin birgə işlənməsi də rast gəlinir. Misal üçün Aşıq Ələsgərdən bir şeir:

           Bu dünyada üç şey başa bəladı,                      4:4:3

Yaman oğul, yaman arvad, yaman at.            4:4:3    

Istəyirsən qurtarasan əlindən,                         4:4:3

Birin boşla, birin boşa, birin sat.                     4:4:3

           Ov keçdi bərədən, ata bilməzəsən,                  6:5  ( 3:3:2:3)

Uçdu getdi əldən, tuta bilməzsən,                   6:5   (2:2:2:2:3)

Yerisən, yüyürsən, çata biləmzsən,                 6:5   (3:3:2:3)

Görürsən ki baxtın yatdı, sən də yat.               6:5  (4:4:3)

           Qılma Ələsgəri məhrumi-didar,                       6:5    (2:2:2:3:2)

Tərəhhüm et mənə bir busə ey yar,                  6:5    (3:3:3:2)

İsmin üç hərflə eylərəm aşkar,                         6:5    ( 3:3:3:2)

Biri kafdı, biri lamdı, biri sat.                           4:4:3 (2:2:2:2:3)

   Az işlənən 12-lik şeirinin bölgüsü: 12 =6:6 =4:4:4;  Oxşar şəkildə:

13=7:6 = (4:3):(3:3);

14=7:7 =(4:3): (4:3) ;

15=8:7= (4:4):(4:3) = (5:3):(4:3);

16=8:8= (4:4):(4:4) = (5:3): (5:3) =(2:3:3):( 3:2:3);

17=9:8 = (4:5):(5:3) = (3:3:3):(3:2:3);

18=9:9= (4:5):(5:4)=(2:2:3:2):(3:2:2:2) = (3:3:3):( 3:3:3);

Alt bölgüləri də nəzərə alanda ərəblərdən ədəbiyatımıza keçmiş əruz şeiri də heca şeirinin xüsusi halları kimi alınır. Ərəb dilində sözlərdə səslinin uzanıb-qısalması hecanın formal sayından fərqli ölçü yaradır.

Bölgülərə əməl edilməsi şeirdə xüsusi ritm yaradır, alt bölgülər bu ritmləri daha da gücləndirərək ahəngə çevrir. Ahəng – harmoniyanın əsas şərtlərindən biri olmaqla o da öz növbəsində gözəlliyin əsas şərtlərindən biridir. Çünki harmoniya olmayan məqamda, yaxud məkanda gözəllik olmur.

İndi şeirdə harmoniya yaradan xüsusiyyətlərə baxaq.

Əvvəldə söylədiyimiz kimi qafiyə, rədif, bölgü, ritm şeirin əsas tələbləri olmaqla onda harmoniya yaradır. Şeirdə səs düzümü, müsiqililik, tələffüzün asanlığı əsas şərtlərdən sayılır.

Klassik şairimiz Nəsimidən bir misal:

Al ilə ala gözlərin aldadıb aldı könlümü...

Burda diqqət çəkən səs düzmü var. Buna alliterasiya deyilir. Şeirdə formal bölgüdən əlavə ləngər də var, hər misra dörd ləngərlidi: Al ilə a~la gözlərin ~aldadıb al~dı könlümü. Əslində bu elə 16 hecalı şeiridi. 16 =4:4:4:4 = (1:2:1):(2:2):(1:2: 1):(2:2);

Burda səs düzümü deyilən ədəbi üsuldan əlavə söz oynatma kimi şeir texnikasından və cinasdan da istifadə eilmişdir. Al, ala, aldatmaq, almaq və s.

Yaxud başqa bir klassikimizdən, Füzulidən misal:

Məni candan usandırdı, cəfadan yar usanmazmı,         16 = 4:4:4:4 = (2:2):(2:2):(2:2):(2:2);

Fələklər yandı ahimdən, muradım şəmi yanmazmı?!   16 = 4:4:4:4 = (2:2):(2:2):(2:2):(2:2);

 Və maraqlı odur ki, dörd ləngərli bu şeirdə belə bir melodiklik aşkar duyulur:

Məni candan~ usandırdı,~ cəfadan yar~ usanmazmı,             

Fələklər yan~dı ahımdan,~ muradım şə~mi yanmazmı?!       

      Həmçinin bu misalda klassik qəzəl forması ilə aşıq şeirinin gəraylı forması çox uzlaşır:

Məni candan usandırdı,

Cəfadan yar usanmazmı,        

Fələklər yandı ahimdən,

Muradım şəmi yanmazmı?!  

Şəbi-hicran yanar canım,

Tökər qan çeşmi-giryanım,

Oyadar xəlqi əfqanım,

Qara bəxtim oyanmazmı?!

Qeyd edək ki, epik şeirlər, qəhrəmanlıq mötivləri heca şeirinin 14 ~ 16-lıq hecalarında yazılır. Məsələn, R.Rzanın “Lenin” poemasında 14-lük, S.Vurğunun “Zəncinin arzuları” poeması 16-lıq hecadan istifadə olunmuşdur.

Heca şeirində müəyyəm bölgüdə qurulmuş ilk misra şeirin əsas struktur vahidi hesab olunur və şeirin bütövlükdə davamı və yekunu üçün mühüm rol oynayır. Klassik şeirdə bir misra bir sətir olduğu halda, müasir şeirdə şairlər misranı bir neçə sətirlərə ayıra bilir, bundan müəyyən məna ifadəsi, yaxud məna qabartması kimi istifadə edirlər. İstər heca şeirində, istərsə də sərbəst  şeirlərdə. Əgər sovet dönəmində şeirdə misranın sətirlərə bölünməsinin maddi mənası vardısa (qonorar hesabında sətirlərin sayı nəzərə alınırdı) müasir dövrdə bu ancaq məna və estetik baxımdan istifadə olunur.

Yarıçılpaq

Qədim insan

Düşməninə bir daş atdı,

Qana batdı.

Daş düşmədi

Amma yerə.

Uçub getdi

Üfüqlərdən üfüqlərə. (Əli Kərim “Daş” şeiri)

     Burada ilk misra 16-lıq hecada olsa da müəllif onu sətirlərə bölərək 8-lik və 4-lük ritmlərində vermişdir. Məqsəd bədii estetik tələbə görə mənanı daha yaxşı ifadə etməkdi. Bu da yuxarıda qeyd etdiyimiz  kimi heca şeirinin alt bölgülərə bölünməsi konsepsiyasını bir daha təsdiq edir.

Yaxud başqa bir şeir:

Ürəyim,

Özünü uca saxla yan,

Ucanın hər yana işığı düşüb.

Sənsən başımı da uca saxlayan,

Çox da yerin bir az aşağı düşüb. (S.Mərzili)

   Burada gətirilən misal da, məhz deyildiyi kim misranın məqsədlə qırılıb ayrıca sətirdə işlənməsidi.

Şeirdə misraların eyni ölçü və bölgüyə gəlməsi birdən birə olmamış, uzun bir tarixi inkişaf yolu keçmişdir. Ritm və ahənhg zamanlarla insanların diqqətini cəlb etmiş, onlardan müxtəlif mərasim və ayinlərdə, cadu və tilsimlərdə, qarğış və alxışlarda istifadə etmişlər.

Bu baxımdan Bəqərə və Fatihə surələrinin ritm və bölgülərini araşdırmağı oxucuların öz ixtiyarına buraxırıq. Dua və alxış ritmləri şeirdən fərqli olaraq dəyişkən olur, lakin keçid xüsusi harmoniya tələbində olur. Dədə Qorqud dastanından bir misal:

Hanı mən gördüyüm bəy ərənlər,    10  (2:4:4)

Dünya mənim deyənlər,                        7  (4:3)

Əcəl aldı,                                              4   (2:2)

Yer gizlədi,                                            4   (1:3)

Fani dünya yenə qaldı.                          8   (4:4)

Gəlimli-gedimli dünya,                         8   (3:3:2)

Son ucu ölümlü dünya!                         8   (3:3:2)

Göründüyü kimi bu zahiri sadəliyin arxasında mürəkkəb bir harmoniya durur.

Yekun olaraq onu diqqətə çəkməli ki, təbiətin də əsas prinsiplərindən biri minimumluq (yığcamlıq) və universallıqdı, yəni coxfunksiyalılıq. Təbiət israfı sevmir, həm də də onun yaratdıqlarının mənası bizim dərk etdiklərimizdən daha çoxdur. Prinsip budur.

Beləliklə, bölgü, ritm və ahəng sənətin və gözəlliyin əsas və universal tələblərindən olmaqla, təkcə şeirdə deyil, musiqidə, rəssamlıqda, heykəltaraşlıqda, memarlıqda da gözlənilən əsas tələblərdəndi.

21.07. 2013.